ლილიტი რელიგიასა და მითოლოგიაში

ლილიტი რელიგიასა და მითოლოგიაში

ლილიტზე ლეგენდის ყველაზე ადრეულ ფორმას მე-8-მე-10 საუკუნეში მოღვაწე ბენ სირის ნაშრომში ვხდებით, რომელმაც იცოდა ლილიტის საწინააღმდეგო ავგაროზის არსებობის შესახებ, რომლებზეც სამი ანგელოზის სახელი იყო დატანებული, მსგავსი ავგაროზების დამამზადებელი  ბენ სირი იყო. ბენ სირი თავსი თხზულებაში ანგელოზთა სახელებსაც გვამცნობს: სნვი, სნსვი და სმნგლოფი, რომლებიც ადამზე პირველ თქმულებასთან არიან დაკავშირებულნი.

ადამის პირველი ცოლის შესახებ თქმულებაში ვკითხულობთ:

„ღმერთის მიერ ადამის შექმნის შემდეგ, მარტოსული ადამის მომზირალ უფალს შეეცოდა თავის ქმნილება და თქვა: არ არის კარგი ადამიანისთვის მარტო ყოფნა, და  ადამის მსგავსად მიწისგან ქალი შექმნა. სახელად კი  ლილიტი უწოდა.

ადამს და ლილიტს მალევე მოუვიდათ კამათი. ლილიტმა თქვა, ჩვენ თანასწორნი  ვართ, ორივენი მიწისაგან შეგვქმნეს  და ურთიერთობაში დომინირებაზე საუბარი არ შეიძლება. ადამი კი საპირისპიროს ამტკიცებდა და მოითხოვდა მეუღლისგან მორჩილებას, როგორც უფროსი. არცერთმა არ დათმო პოზიცია, მაშინ ლილიტი გაბრაზდა და გაფრინდა ცისკენ. გაოგნებული ადამი იდგა და ლოცვით მიმართავდა უფალს: უფალო ქალი რომელიც შენ მომეცი ჩემგან გაიქცა. მაშინ უფალმა დაადევნა სამი ანგელოზი: სნვი, სნსვი და სმნგლოფი,რომ ლილიტი დაებრუნებინათ. უფალმა ანგელოზებს შემდეგი ბრძანება მისცა:  თუ ის დაბრუნდება კარგი იქნება, მაგრამ თუ უარი თქვას მაშინ წყევლა ეწევა, შობს ყოველ დღე 100 ბავშვს და ასივე დაეღუპება. ანგელოზები ლილიტს ყოვლიშემძლე ზღვასთან წამოეწივნენ, რომელიც ეგვიპტესთან იმყოფებოდა (ვ.ვ. სავარაუდოდ საუბარია წითელ ზღვაზე), ანგელოზებმა გადასცეს უფლის ბრძანება, მაგრამ ლილიტს დაბრუნება არ სურდა, მაშინ ანგელოზებმა უთხრეს, რომ მას ზღვაში დაახრჩობდნენ ( ვ.ვ. ანუ ლილიტი ზღვაზში დაიხრჩობოდა) .

-დამტოვეთ მე, უთხრა ლილიტმა. მე  შემქნეს იმისთვის, რომ ახალშობილთ ავადმყოფობა შევყარო, თუ ახალშობილი მამრია, მაშინ მე ვიმბრძანებლებ მასზე. როდესაც ანგელოზებმა ლილიტის მუქარა მოსიმინეს, დაჟინებით მოითხოვეს  მისი დაბრუნება სამოთხეში. ლილიტი უარზე იყო, მაშინ ანგელოზებსა და ლილიტს შორის დაიდო ხელშეკრულება, რომლის მიხედვით, თუ ლილიტი ანგელოზთა სახელს ან გამოსახულებას ავგაროზზე იხილავდა, ის ვერაფერს გააწყობდა ახალშობილებთან, ანუ ახალშობილებს ხელს ვერ ახლებდა. ლილიტი ასევე დათანხმდა, რომ შთამომავლობა არ მისცემოდა მას და ყოველ დღე მისგან შობილი  100 ახალშობილი დაღუპულიყო. მას შემდეგ, როდესაც ლილიტ ხედავს ავგაროზზე ანგელოზთა გამოსახულებას, ან სახელებს ბავშვი ჯანმრთელდება“.

ფაქტია, რომ ეს თქმულება ბევრად ადრეულია, ვიდრე ბენ სირის ზემოთ მოტანილი თხზულება, ამაზე მეტყველებს ის, რომ ლილიტის სახელს ზოგიერთი მკვლევარი შუმერულ ქალღვთაება ლილთან აიგივებს, ლილ შუმერულად ჰაერს ნიშნავს, ივრითზე კი ითარგმნება როგორც ღამე-דממה לילית‎(ღამის სიჩუმე), თუმცა მაინც მისი თავდაპირველი ფორმა შუმერული ლილი უნდა ყოფილიყო (შუმერულ მითოლოგიაში გვხდება პერსონაჟები, რომლებიც ჰაერთან არიან კავშირშია: ენ ლილი-ბატონო ჰაერისა, ნინ ლილი-ქალბატონი ჰაერისა), ლილიტი ბიბლიურ თქმულებაში ჰაერთან, რომ არის დაკავშირებული ამაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ ის  სამოთხიდან მიფრინავს: „გაფრინდა ზეცისკენ“-(იხილეთ ზემოთ), ანუ ლილიტი ჰაერის ქალბატონად შეიძლება მოვიზროთ.

მისი პერსოფინიკაცია კი ღამის ქალღვთაებად სამოთხის დატოვებისა და ანგელოზებთან შეთანხმების შემდეგ უნდა მომხდარიყო. სამოთხიდან საკუთარი ნებით წამოსული ლილიტი ბნელ ძალებთან ჰპოვებს კავშირს, რაც  მეორე თქმულებაში, შუა საუკუნეების მეორე წიგნში „ზოგარშია“  დაცული: სამოთხის დატოვების შემდეგ ლილიტი სამაელის მეუღლე ხდება (11,267 ბ), სამაელი კი ქრისტიანული მითოლოგიისა და თალმუდის მიხედვით „სიკვდილის ანგელოზია“. ხშირად მისი გაიგივება ხდება სატანასთან (ერთ ერთი ვერსიით სწორედ სამაელმა აცდუნა ადამი და ევა სამოთხეში გველის სახით, კიდევ ერთი ვერსიით კი კაენის მამად ითვლება. კაენის დედად კი ზოგიერთი ლილიტს მიიჩნევს – Люциферианское Ведьмовство, Форд М, Суккубус Паблишинг (Luciferian Witchcraft, Succubus Publishing, Michael Ford), MMV), ანუ ლილიტი დემონური ძალების დედად შეიქმნა სამაელზე დაქორწინების შემდეგ,  ლილიტმა გააკეთა არჩევანია კეთილსა და ბოროტს შორის.

ზემოთ მოტანილი ორი თქმულება შუა საუკუნეების წერილობითი წყაროა, უფრო ადრეული ჩანაწერები არ გაგვაჩნია, ერთადერთი ადრეული წყაროებიდან ძველი აღთქმის წიგნით (კონკრეტულად კი ესაია წინასწარმეტყველის წიგნით 34.14) შეიძლება ვიხელმძღვანელოთ, სადაც  ადრეულ თარგმანებში  სახელი ლილიტი არ მოიხსენიება, მაგრამ ჩანაცვლებულია სხვა დემონური არსებებით, ასე მაგალითად ძველი აღთქმის ერთ ერთ რუსულ თარგმანში ვკითხულობთ:

„И зарастут дворцы её колючими растениями, крапивою и репейником — твердыни её; и будет она жилищем шакалов, пристанищем страусов. И звери пустыни будут встречаться с дикими кошками, и лешие будут перекликаться один с другим; там будет отдыхать ночное привидение и находить себе покой“.

(ჩემი თარგმანი)  „და შეიმოსებიიან სასახლეები ჭინჭრით. და გახდება ის აფთრათა და სირაქლემათა თავშესაფარი. და უდაბნოს მხეცები ველურ კატებს შეხვდებიან, ტყის კაცები კი ერთამენთის მოხმობას დაიწყებენ. იქ ჰპოვებს დასასვენებელს და სიმყუდროვეს ღამის მოჩვენება“ – ივრითზე ღამის მოჩვენება ჟღერს როგორც ლილიტ, ამ ტექსტის მთარგმნელმა ივრითიდან ეს სიტყვა თარგმნა არა როგორც საკუთარი სახელი, არამედ როგორც სიტყვა ღამე, ღამის მოჩვენება, შესაბამისად მთარგმნელისთვის შესაძლოა არ ყოფილიყო  არაფერი ცნობილი ადამის პირველ მეუღლე  ლილიტზე.

ქართულ თარგმანში  ვკითხულობთ: „ყოველი ჯურის მხეცი შეეყრება ერთმანეთს, ოჩოკოჩი ოჩოკოჩს დაუწყებს ხმობას; აქ დაიბუდებს ალი და იპოვის სადგურს“(ესაია 34.14)  (ბიბლია. თბილისი 1989 საქართველოს საპატრიარქო), ამ  ქართულ თარგმანში ორ მითოლოგიურ პერსონაჟს ვხდებით, პირველი მათგანი ტყის მეუფე, ცხოველთა მფარველი და მონადირეთა რისხვა ნახევრად ადამიანი, ნახევრად თხა-ოჩოკოჩია, მეორე პერსონაჟი კი ალი გახლავთ, რომელიც ქართულ მითოლოგიაში განმარტებულია როგორც: ბოროტი სული, რომელიც ვნებს მშობიარე ქალებს, ცხოვრობს ტყეებში, კლდეებში, აქვს საშინელი შესახედაობა, მის ბოროტ ძალას კი შელოცვა და წმინდა გიორგის სახელი შეიძლება დაუპირისპირო.

ქართულ თარგმანში სატანის იპოსტასთან საინტერესო პარალელებია გავლებულია, ის შედარებულია ოჩოკოჩს, რომელიც ნახევრად თხა ნახევრად ადამიანია, მსგვასი აღწერილობა სატანისა კი ხშირად გვხდება შუა საუკუნეებში.(ასე მაგალითად: შუა საუკუნეების ევროპაში კუდიანების შაბაშზე, კუდიანები კოცონის გარშემო ცეკვის შემდეგ უახლოვდებოდნენ ხისგან შექმნილ თხის გამოსახულებას და უკანალზე კოცნიდნენ ),ამ შემთხვევაში ხომ არ გვაქვს საქმე ლილიტის მეუღლის სამაელის აღწერილობასთან?

რაც შეეხება მეორე პერსონაჟს, საინტერესოა რომ ლილიტი  თავისი სრული სიმბოლიკითაა წარმოდგენილი, თუ გავითვალისწინებთ ქართულ ზეპირსიტყვიერებაში დაცულ ცნობებს ალის შესახებ, ბევრ პარალელს დავინახავთ: ალიც და ლილიტიც ხშირ შემთხვევაში მდედრობითი სქესისანი არიან, ალიც და ლილიტიც მშობიარე ქალებს ემტერებიან, ორივესგან დაცვა შელოცვით შეიძლება, ალის შემთხვევაში წმინდა გიორგის სახელის ხსენებით, ლილიტის შემთხვევაში კი სამი ანგელოზის ხსენებით. ანუ ქართულ მითოლოგიაში ლილიტმა ალის  სახით შემოაღწია, თუმცა ბევრი ახალი თვისებები დაიმატა.

რაც შეეხება ინგლისურენოვან თარგმანს:  And there shall the beasts of the desert meet with the jackals, and the wild goat shall cry to his fellow; the lilith also shall settle there, and find for herself a place of rest.(Is.  34.14 ) (Darby Bible Translation), როგორც ვხედავთ ინგლისურენოვან ამ თარგმანში ღამის მონსტრი, ღამის არსება, ღამე ორიგინალიდან არ არის პირდაპირ თარგმნილი და აღქმულია საკუთარ სახელად. ძველი აღთქმის ამ ნაწილის სხვა თარგმანებში ლილიტის მაგივრად ზოგან ღამეს, ზოგან კი ბუს ვკითხულობთ (ძვ. წ. აღ. 3 ათასწლეულით დათარიღებულ ერთ ერთ ბარელიეფზე ღამის  ქალღვთაება, ერთ ერთი ვერსიით  ლილიტი გამოსახულია ორ ბუსთან ერთად).

ინგლისურენოვანი ბიბლიის ერთ ერთ კომენტარში  ბუ განმარტებულია, როგორც ღამის მოჩვენება, ებრაულ ლეგენდებში ქალი, რომელიც ღამის შვილებს შობს. (http://bible.cc/isaiah/34-14.htm).

ესაიას სამივე წიგნის თარგმანში ნათლად ჩანს, რომ მთაგრმნელებს გათვითცობიერებული ჰქონდათ, რომ კონკრეტულ მომენტში დემონურ არსებებაზე იყო საუბარი, ზოგი მთარგმნელი მას ღამის მოჩვენებად, ზოგი ბუდ აღიქვამს, ზოგიც კი მის პარალელს ადგილობრივ მითოლოგიურ წარმოდგენებში ეძებს.

რაც შეეხება ლილიტზე თქმულებაში მოხსენიებულ სამ ანგელოზს, მოეძებნებათ თუ არა მათ პარალელები შუმერულ მითოლოგიაში? მათი სახელებია: სნვი, სნსვი და სმნგლოფი.

ივრითში ყველა ასო თანხმოვან ასოებს შეესაბამება, შესაბამისად ივრითში სახელი სნვი, დაიწერებოდა როგორც სნვ, მსგვასი სახელის მატარებელი ღვთაება კი აქადურ მითოლოგიაში გვხდება  მთვარის ღვთაება სინის სახელით, ის მზისა და სიყვარულის ღმერთების მამაა, რომელსაც სიმბოლურად ნახევარ მთვარის სახით გამოსახავენ. ის  თეთრ წვერიან მოხუცია, ბოროტმოქმედთა მტერი, ზეცაზე ნახევარმთავრის ფორმის ნავით მოგზაურობს, და  წყლის მიქცევა-მოქცევასაც განაგებს (ანუ ღამესთან და წყალთანაა კავშირში, ამასთანავე ბოროტმოქმედთა დამსჯელიცაა).

საინტერესოა, რომ სამივე ანგელოზის სახელში საწყისი ორი ასო SN-ია, შესაძლოა ვივარაუდოთ, რომ ანგელოზთა სახელებში აქადური ღვთაების სხვადასხვა იპოსტასთან გვქონდეს საქმე, თუმცა აქადურ მითოლოგიაში მსგავსი სახელების მატარებელი ღვთაებები არ გვხდება და მთვარის ღვთაებაზე ზემოთ თქმული, მხოლოდ ვარაუდად შეიძლება მოვიზროთ, თუმცა თუ დავუშვებთ ვარაუდს რომ ანგელოზის სახელ სნვიში ასახვა ჰპოვა აქადურმა ღვთაება სინმა, საინტერესო სიუჟეტს მივიღებთ: სინი მთვარის ღვთაებაა, ლილიტი სამ ანგელოზთან შეხვედრის შემდეგ ღამის დემონი ხდება. სინი ბოროტმოქმედებს ებრძვის, ამ კონკრეტულ შემთხევაში ბოროტმოქმედი ლილიტია. სინი ლილიტს ზღვასთან წამოეწია, წყლის მიქცევა-მოქცევასთან კი მთვარეს პირდაპირი კავშირი აქვს. სინი არის ის ღვთაება, რომელმაც უნდა უთვალთვალოს ლილიტს, რომ რამე ბოროტმოქმედება არ ჩაიდინოს და ბავშვებს არაფერი დაუშავოს, ანუ ჩვილთათვის ერთგვარ ავგაროზად უნდა იქცეს. თუ ამ ვარაუდს დავუშვებთ, ნათელი ხდება, თუ რატომ დაადევნეს ლილიტს სამოთხიდან მთვარის ღვთაება სინი, რომელმაც შუა საუკუნეებში სნვის სახელი მიიღო.

ბენ სირთან ლილიტი  იდუმალებით მოცული მითოლოგიური პერსონაჟია, რომელიც წინ აღუდგა უფლის გადაწყვეტილებას, დაისაჯა და თქმულების მიხედვით დღემდე იტანჯება. ძველ აღმოსავლეთში ღვთაებათა მოვალეობანი ორად შეიძლება დავაჯგუფოთ: 1. მეომარი ღვთაებები (ომის ღვთაებები) და 2. ნაყოფიერების ღვთაებები, ლილიტი ნაყოფიერებასთან უნდა იყოს კავშირში, უფრო სწორედ ის არის  ნაყოფიერების ღვთაების ანტიპოდი, რომელიც ნაყოფს იძლევა, მაგრამ მისი ნაყოფი არ ვითარდება, შესაძლოა დასაწყისში ლილიტი ნაყოფიერების ღვთაება ყოფილიყო, რომელმაც მეორე ნაყოფიერების ქალღვთაების კონკურენციას ვერ გაუძლო, და მის დაპირისპირებულ ძალად შეიქმნა.

მოცემულმა სიუჟეტმა ასახვა ასტროლოგიაშიც ჰპოვა არის შავი მთვარე, რომელსაც ლილიტს უწოდებენ და რომელსაც ადამიანებზე მავნე ზეგავლენის მოხდენა შეუძლია, ანუ დადებით ნაყოფს არ იძლევა. მას კეთილი მთვარე სელენა (მთვარის ქალღვთაება ბერძნულ მითოლოგიაში) უპირისპირდება.

სტატიის ავტორი: ვლასი ვაწაძე


About Tamta

Scroll To Top