ნაყოფიერებასთან დაკავშირებული ქალღვთაებები კავკასიურ მითოლოგიაში

სურათზე:  ესპანეთის ტერიტორიაზე მცხოვრებ იბერიელთა ქალღმერთი ელხი. თარიღდება ძვ. წ.აღ-მდე IV საუკუნით. აღმოჩენილია 1897 წელს, ესპანეთში. ამჟამად ესპანეთის ნაციონალურ არქეოლოგიურ მუზეუმში ინახება.

დასაწყისი: კავკასიური მითოლოგია – ქალღმერთი დიდი დედა

ნაყოფიერებასთან დაკავშირებული ქალღვთაებები კავკასიურ მითოლოგიაში

კავკასიელთა ფოლკლორში არიან ქალები და ქალღვთაებები, რომლებიც რაღაც ნიშნით მაინც მიემართებიან დიდ დედას. ყველა ის ნიშანი, რაც ამ პერსონაჟებს ცალ-ცალკე ახასიათებთ, დიდი დედის ერთიან სახეში იყრიდა თავს. მიუხედავად იმისა, რომ თავიანთ გარემოში სხვადასხვა დატვირთვა აქვთ, ისინი ფუნქციურად და სახეობრივად გვანან ერთმანეთს. ამ პერსონაჟთა ღვთაებრივი ძალა გარეგნულ ნიშნებშიც გამოიხატება. მათ აქვთ ქათქათა, სხივმფენი სხეული, გრძელი, ოქროსფერი თმები (ხშირად სასიცოცხლო ძალის შემცველი), გარდასახვის უნარი, სხეულის დიდი ან ზედმეტად პატარა მოცულობა, მანათობელი ხელები, ამინდისა და ნაყოფიერების გამგებლობა. გარდა ამისა, მათი უმრავლესობის სახელებში მეორდება დედის აღმნიშვნელი ძირი “ნანა” (ჩეჩნ. უ-ნანა და ხი-ნანა, აფხაზ. ანცვა, ანანა-გუნდა და სხვ.). ეს მიუთითებს, რომ ყოვლისმშობელი ქალღმერთის კულტი საერთოკავკასიური მსოფლმხედველობისა და რელიგიური წარმოდგენების საფუძველზე ჩამოყალიბდა.

ცალ-ცალკე განვიხილოთ იმ ქალღვთაებათა სახეები, რომელთა ხსოვნაც მეტ-ნაკლები სისრულით შემორჩა კავკასიელთა მეხსიერებას. ზოგი მათგანი ეპოსში გადავიდა და იქ გააგრძელა არსებობა, ზოგის ფუნქციებია აღწერილი, ზოგმა კი მხოლოდ სახელი დატოვა. ის პერსონაჟები, რომლებიც მითოსიდან გადავიდნენ ეპოსში (მაგ., სათანეი ნართების ეპოსში), უკვე მოწყვეტილნი არიან გამქრალ მითოლოგიურ სისტემას და ეპოსის კუთვნილებას წარმოადგენენ. ზეპირსიტყვიერების ყოველ ჟანრს თავისი გაფორმება და მოთხოვნები აქვს, ამიტომ ფოლკლორული გმირები, თავიანთი წარმოშობის მიუხედავად, ჟანრით ნაკარნახევ კანონზომიერებებს ექვემდებარებიან. ამავე დროს, რაღაც გარემოებათა წყალობით (შეიძლება იმის გამოც, რომ მითოლოგიურ სისტემაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ და ძლიერ სახეებად ჩამოყალიბდნენ) ზოგიერთი ეპიკური გმირი ინარჩუნებს იმ ნიშნებს, რაც მას, როგორც ღვთაებას გააჩნდა.

ღვთაებები ბარბარ-ბარბოლი და ლამარია

ხალხურ სიტყვიერებასა და ეთნოგრაფიაში ზოგჯერ თავს იჩენს რელიგიური სინკრეტიზმი, როცა სხვადასხვა რელიგიის ელემენტები ერთმანეთს ერწყმის. ასეთია ღვთაება ბარბალე ანუ ბარბარე. ქრისტიანული ბარბარე ცნობილია, როგორც აღმოსავლური წმინდანი, რომლის სახელი გავრცელდა სხვა ქვეყნებში.

ქართული მასალის მიხედვით აშკარაა, რომ ქრისტიანული წმინდანის სახემ შეიფარა ნაყოფიერების ღვთაება, რომლის თაყვანისცემა ყველაზე უკეთ სვანეთში შემორჩა. ბარბოლი (როგორც მას სვანეთში ჰქვია) მსხვილფეხა საქონლის მფარველი ღვთაებაა, შეუძლია მისი გამრავლება და წველის ბარაქის მომატება. რაც ყველაზე უფრო საგულისხმოა, ბარბოლისადმი მიძღვნილ რიტუალებში მონაწილეობდნენ მხოლოდ ქალები, რაც ადრეულ ეტაპზე სწორედ ნაყოფიერების ქალღმერთის _ დიდი დედის კულტის თავისებურებას წარმოადგენდა. შესაწირავს (ყველიან კვერებს ან ხაჭაპურებს) უფროსი ქალი მიართმევდა ხოლმე. ქალღმერთის ატრიბუტებს შეადგენდა კვირისტავის მსგავსი საგნები და რძის პროდუქტების შეზავებული შესაწირავები, რაც მდედრობითი ნაყოფიერების სიმბოლური გამოსახულება იყო. ბარბოლი რომ კერიასაც უკავშირდებოდა, ამაზე მიუთითებს ლიქურაშის დღეობები, რომლებიც ოჯახებში იმართებოდა რიგრიგობით. მონაწილეები შუა ცეცხლის გარშემო დააბამდნენ ფერხულს და ამის მერე გამოეთხოვებოდნენ მასპინძელს.

ბარბოლობის უშგულის დღეობები უფრო ფართო მასშტაბის იყო _ სასოფლო, რომელშიც იკვეთება ბარბალეს მიერ მიწის მოსავლიანობის მფარველობა. მას ვაჟიშვილების გამრავლების ფუნქციასაც მიაწერდნენ.

დასავლეთ საქართველოში ბარბალობას მეკვლეობა-ფერხობა იცოდნენ, რასაც ოჯახის უფროსი ქალი ასრულებდა. იგი შესაწირავებით ხელში კერის პირას ლოცულობდა მიწის მოსავლიანობისა და ადამიანთა კეთილდღეობისათვის.

ბარბალეს სახელი ავადმყოფობასაც უკავშირდება, განსაკუთრებით თვალის სნეულებას. მას შეეძლო როგორც დასჯა ავადმყოფობით, ისე მორჩენა. ამიტომ მის შესაწირავებში იყო სანთლისგან გაკეთებული `თვალის კაკლები~.

ბევრი ნიშანი წარმოგვიდგენს ბარბალეს, როგორც მზის ღვთაებას. მზის დაბნელებისას მას მოუხმობდნენ საშველად. ხალხის რწმენით, ბარბალობის მზე სამი დღე გაჩერებულია და მერე უკან ხტება (დღე მატულობს). ცეცხლის დღეობები სვანეთში ბარბალეს სახელზე იმართებოდა. ბარბალობის დღესასწაული დეკემბერში ტარდებოდა (სვანურში დეკემბერს ბარბლაში ჰქვია) და ეს დღე ბედობის დღედ ითვლებოდა.

ბარბარესთან ბევრი რამ აქვს საერთო სვანების მეორე ღვთაება ლამარიას (იგი ღვთისმშობელთან არის გაიგივებული), რომელიც დედობის მფარველია, მაგრამ უპირატესად მიწისა და მარცვლეულის ბარაქიანობა ეხება. ამის ერთი დასტურია სვანური ხალხური ლექსი “ბარბოლ-დოლაში”, ბარბარესადმი მიძღვნილი, მაგრამ ლამარიას სახელის ხსენებით:

“ჯიჰიერში მობრძანდები,

გზაზე მწვანე ტოტებს გიყრით,

სუნი ასდის სარაჯ-თაფლის

ლამარიას დადგმულ ტაბლას.”

შეიძლება ითქვას, რომ ეს ღვთაებები, რომლებიც ქრისტიანული წმინდანების სახელს დაუკავშირდნენ, დედა ქალღმერთის ორგვარ განსახიერებას წარმოადგენენ.

სვანებს ჰქონდათ დღესასწაული “ახალი-კვირა”, რომელსაც მხოლოდ ქალები ატარებდნენ. ისინი აცხობდნენ ხაჭაპურებს ანუ “ტაბლებს” და მიჰქონდათ ისინი მიწის სალოცავთან, რომელსაც “ლამზირს” უწოდებდნენ. სამი უფრო ხნიერი და პატივცემული ქალი მიართმევდა სამლოცველოში ღვთაებას კვერს და მას მამათა სქესის სიმრავლეს შესთხოვდნენ, ე. ი. ლამარია ანუ მიწის სალოცავი შვილიერებასაც განაგებდა. გარდა ამისა, დროშა “ლემი” ანუ ლომი, ერთი ვერსიით, სვანებს სწორედ ლამარიამ, იგივე დიდმა დედამ აჩუქა, რომლის ატრიბუტიც ეს ცხოველი იყო.

დალი

დალი სვანური ზეპირსიტყვიერების მიხედვით, ნადირობის ქალღმერთია. სამონადირეო მითოსი კავკასიურ ფოლკლორში მდიდარი მასალით არის წარმოდგენილი და მას ცალკე თავი ეთმობა. აქ შევეხებით იმ გადმოცემებს, რომლებშიც ჩანს დალის ნაყოფიერებასთან კავშირი.

ფოლკლორულ-ეთნოგრაფიული მასალა გვიდასტურებს, რომ კავკასიური მითოლოგიის ზოგიერთი პერსონაჟი და მოტივი უშუალოდ ეხმიანება მცირე აზიის ძველი მითო-რელიგიური სისტემების ელემენტებს და შესაძლოა, იქიდანაც მომდინარეობდეს. ყველაზე უფრო სრულყოფილად დედა ქალღმერთის სახე ამ რეგიონში ჩამოყალიბდა მთელი თავისი მრავალფეროვნებით და აქედან განეფინა როგორც ეგეოსისა და ხმელთაშუა ზღვის, ისე კავკასიურ კულტურებში. რასაკვირველია, მითოლოგიური სახის სესხება მექანიკურად არ მომხდარა, არამედ ადგილობრივ კულტურებთან შემოქმედებით პროცესში ჩამოყალიბდა. რაოდენ ინტენსიურიც არ უნდა იყოს გარეგანი ზემოქმედება, განსაზღვრულ ფორმასა და შინაარსს მას აძლევს საზოგადოების შინაგანი განვითარების დონე. ასეა ქალღმერთ დალის შემთხვევაშიც. მასში აშკარად ჩანს მცირეაზიურ ქალღვთაებათა არა მარტო ნიშნები, არამედ მათ მითოლოგიურ ბიოგრაფიასთან სიახლოვე, მაგრამ იგი ერთმნიშვნელოვნად კავკასიური ღვთაებაა, ზოგადკავკასიური წარმოდგენების საფუძველზე ჩამოყალიბებული, რასაც მისი სახელის ძირიც მიუთითებს. ჩრდილოეთ კავკასიაში მოსახლე ხალხთა ენებში “დალი”, “დიალ”, “დელა”, “დალაი” ნიშნავს “ღმერთს”, “ღვთაებას”. გამაჰმადიანებამდე ჩეჩენთა რელიგიაში უმაღლეს ღმერთს “დიალა” ერქვა. თუშეთში გმირის მოსაგონარ რიტუალსა და სამგლოვიარო ლექსს “დალაობა” ეწოდება. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ დალი, როგორც დედა ქალღმერთის ერთ-ერთი იპოსტასი, მიცვალებულთა სამყაროსაც განაგებს:

“დალაი თქვით, დალაი, მხედრებო, დალაი, დალაი,

ძნელი არს დალაობაი, დალაი, დალაი!

ბრალი ხარ იჩუკაიძევ, შენი ულაშქროდ სიკვდილი..”

კავკასიის ხალხთა მითოლოგიურ წარმოდგენებში ნადირობის სხვა ღვთაებებიც არიან ცნობილი, უმეტესად მამაკაცები. დალი ბევრად უფრო ძველი სახეა და დედა ქალღმერთს ველური ბუნების მფარველობის ფუნქციით წარმოადგენს.

საზოგადოების განვითარების ადრეულ ეტაპზე ნადირობა წარმოადგენდა მთავარ საარსებო საშუალებას. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ დალი ნაყოფიერებასაც უკავშირდება, მაგრამ დიდ დედასთან ის აახლოვებს, რომ ბარაქიანობის უნარს იგი სხვა დარგშიც ამჟღავნებს. სვანეთში მას ადგილის დედასთანაც აიგივებენ, კოჟა დალს (ადგილის დედას) უწოდებენ და ნანადირევის გულ-ღვიძლს სწირავენ.

დალის გარეგნობა მის ღვთაებრივ წარმომავლობაზე მეტყველებს. იგი მაღალი, კარგი აგებულების მქონე ლამაზი ქალია და მისი მნახველები ყოველთვის მოხიბლულნი რჩებიან. კოჭებამდე სცემს ოქროსფერი თმები, რომლითაც მანათობელ შიშველ სხეულს იფარავს. მოგვიანებით, როცა დალის სახეში ეპიკური პერსონაჟის მახასიათებლები შევიდა, მის თმებს სასიცოცხლო ძალა მიეწერა. ამირანის თქმულებაში მონადირის ეჭვიანი ცოლი დალის ოქროს მაკრატლით აჭრის თმებს, რასაც ქალღმერთის სიკვდილი მოჰყვება. სწორედ რელიგიური ფუნქციის დაკარგვამ და ეპიკური ნიშნების მოჭარბებამ განაპირობა დალის “გამრავლება”. გვიანდელია წარმოდგენა, რომ დალი ერთი არაა, ისინი ბევრნი არიან, ჯგუფ-ჯგუფად ცხოვრობენ და ადვილად არ მოეჩვენებიან ადამიანს.

დალის საცხოვრებელი ადგილი პიტალო კლდეებია, სადაც მხოლოდ მუხლმაგარ ჯიხვებს შეუძლიათ გავლა. იქამდე სახელოვანი მონადირეებიც კი ვერ აღწევენ დაუხმარებლად. ხალხში ამბობენ: “თუ დალმა დაგლოცა, ყველაფერში გაგიმართლებს, ბედნიერი იქნები, თუ დაგწყევლა, უბედური იქნები”.

როგორც ღვთაებას, დალის გარდასახვის უნარიც აქვს. მონადირეს იგი ირმის, ჯიხვის ან თეთრი შუნის სახით ეცხადება. ქალის ანუ ანთროპომორფული სახით ადამიანს ხვდება მხოლოდ ჩაბნელებულ ადგილებში ან გამოქვაბულში.

სვანეთში ლაჭბდანის თავზე კლდეზე ხვრელია, რომელსაც “დალის ფანჯარას” ეძახიან, ცხენიანი კაცი გაეტევა. ხალხში ამბობენ, რომ დალი ფიზიკურად დიდია, ოქროსთმიანი, ოქროს თმა რომ არ ჰქონოდა, არაფრის ქმნა არ შეეძლებოდა. დედიშობილა დადიოდა, გამოქვაბულში დაბადებულა და იქ მომკვდარა.

დალის სასიყვარულო კავშირი აქვს ადამიანთან, ის თვითონ არის ამ ურთიერთობის ინიციატორი. მარტო მიმავალ მონადირეს გზაზე უხვდება და სიყვარულს სთავაზობს. თუ უარი მიიღო, მონადირეს სიცოცხლე არ უწერია. ამიტომ იგი იძულებულია, დათანხმდეს. თუ ადამიანმა დალის ლაპარაკი გაუბა, მაშინ სამუდამოდ მის ტყვეობაში დარჩება. ვინც ეს იცის, უსიტყვოდ, ხელების მეშვეობით ესაუბრება ქალღმერთს და ევაჭრება ურთიერთობის ვადებზე. დალი ათივე თითს უჩვენებს, რაც ათ წელს ნიშნავს. მონადირე შეძლებისდაგვარად ამცირებს ამ ვადას და ერთ წლამდე დაჰყავს იგი. მიუხედავად დალის მიმზიდველობისა, ადამიანს ეშინია მის საყვარლად გახდომა, რადგან ეს მძიმე ტვირთია და, როგორც წესი, ტრაგიკულად მთავრდება. მონადირისა და დალის ურთიერთობა ტაბუირებულია. ჯერ ერთი, ეს არ უნდა გამჟღავნდეს, მეორე, მონადირეს ეკრძალება სხვა ქალთან ურთიერთობა, თუნდაც ის ცოლიანი იყოს. საჯიხვეებში მოსიარულე თეთრ მანგურს შემოაღამდა და გასათევად გამოქვაბულს მიმართა. იქ მას დალი შეხვდა, რომელმაც უთხრა: “მე ვერ გაგიშვებ, თუ საყვარლად არ გამიხდები”. მანგურმა სცადა უარის თქმა იმ მიზეზით, რომ ცოლშვილიანი იყო, მაგრამ ქალღმერთისთვის ეს არ იყო დაბრკოლება. მან უთხრა მანგურს: “ცოლ-შვილს ამით არა დაუშავდება რა, ოღონდ ეს ამბავი არსად გაამჟღავნო”. სანამ ადამიანი დალის სატრფოა, მას ნადირობაში იღბალი აქვს, მის ოჯახს ბარაქა არც იმის მერე აკლდება, თუ საყვარლები მშვიდობიანად დაშორდნენ ერთმანეთს. დალის ქომაგობა რიტუალური ლექს-სიმღერის შემდეგი სიტყვებიდანაც ჩანს:

“როდესაც დიდი გასაჭირი დაგადგეს,

მაშინ ჩემი სახელი ახსენე,

მხარში ამოგიდგები,

ჯიხვსა და არჩვს არ დაგიძვირებ.”

უმრავლეს შემთხვევაში მონადირისათვის ქალღმერთთან ურთიერთობა საბედისწეროა. გარემოებათა გამო იგი ვერ იცავს ტაბუს. ეჭვიანი ქალღმერთი სჯის მონადირეს ღალატისათვის, თუ იგი ცოლის შერთვას დააპირებს. ისჯება მონადირე დალთან ურთიერთობის გამჟღავნებისთვისაც, თუნდაც ეს უშუალოდ მისი ბრალი არ იყოს. ქალღმერთი მაინც მას აკისრებს პასუხისმგებლობას. დალი ჯიხვის ან თეთრი შუნის სახით ეცხადება სატრფოს, გაიტყუებს მთებისკენ. მონადირე თავისდაუნებურად აღმოჩნდება დაკიდული სალ კლდეზე, სადაც ფეხს ვერ იკიდებს და კლდიდან ჩამოვარდნილი იღუპება. სხვათა შორის, დალი მწარედ განიცდის სატრფოს დაღუპვას და დასტირის მას.

მასთან გატარებული ღამისთვის დალი თავის სატრფოს საჩუქრად აძლევს რაიმე ნივთს, რაც სიმდიდრისა და ბარაქიანობის საწინდარია. მოგვაქვს ნაწყვეტები ტექსტებიდან:

“განთქმული მონადირე იყო ბაილ-ბეთქილი. დალს შეუყვარდა და ქმრობა სთხოვა. დალმა აჩუქა მანდილი. დალის მადლით კარგი ნანადირევით ბრუნდებოდა ყოველთვის”.

“ერთ ოჯახში დალი დადიოდა. ამ ოჯახს ბიჭი ჰყავდა. დალს შეუყვარდა და ბევრი ოქრო მისცა საჩუქრად.”

ზოგი ვარიანტით, დალი სამეურნეო საქმიანობაშიც მხარში უდგას ადამიანს (თავის სატრფოს). მანგურს პურის მკის დროს დალი ეხმარებოდა.

თუ მონადირის ცოლი ან დედა შეასწრებდა სატრფოსთან მწოლიარე დალის და მის თმებს რძით განბანდა, დალი წყვეტდა საყვარელთან კავშირს, ოჯახს კი ბარაქიანობას უტოვებდა.

ზოგიერთი თქმულებით, დალს ფრთებიც აქვს: “ერთი დალი წინ მიფრინავს, ყოველ ნაბიჯზე სახლის სიმაღლე ნახტომს აკეთებს”. მისი ფრთის შეხება ჭრილობას ამრთელებს. ეს კიდევ ერთი ნიშანია ნაყოფიერების ქალღმერთისა, რომელსაც შეუძლია როგორც ავადმყოფობის შეყრა, ისე მისგან განკურნება.

დალი დედობრივი ნიშნითაც არის აღბეჭდილი. იგი ხორციელი ქალივით მშობიარობს, შვილს აჩენს. დალის ციკლის თქმულებებში არც ბავშვის სახელია ცნობილი, არც მისი შემდგომი ბედი. ამირანის თქმულების ბევრი ვარიანტი მის მშობლად დალს ასახელებს. ამ ეპიზოდთან დაკავშირებით აღსანიშნავია, რომ ღმერთი დალს შვილის გაჩენას უკრძალავს.

“დალს ყველაფრის უფლება კი არა აქვს. იგი ღმერთის _ ხოშა ღერბეთის ნაწილია, მაგრამ დიდი ღმერთი ნებას არ რთავს, შვილი გააჩინოს. ამიტომ კივის კლდეში დალი მშობიარობისას. მგელიც ამიტომ მიუჩინა ხოშა ღერბეთმა _ მთავარმა ღმერთმა. მონადირე მეფსაი მეთხვიარმა უშველა დალს, მგელი მოკლა და შვილი გადაურჩინა”.

ამ თემაზე არსებობს სვანური ხალხური ლექსი “დალი კლდეზე მშობიარობს”, რომელშიც მოთხრობილია, რომ მონადირემ კლდიდან ქალის კივილი გაიგონა და დაინტერესდა. დედას საგზალი მოამზადებინა და გზას გაუდგა. მიადგა თეთრ კლდეს. აიხედა და დაინახა, რომ დალს ახლადდაბადებული ბავშვი გადმოუვარდა. ქვევით პირდაღებული მგლები უცდიდნენ, რომლებმაც პირი სტაცეს ბავშვს და გაიქცნენ. მონადირე გამოეკიდა მგელს, მოკლა და ქალღმერთს შვილი დაუბრუნა. მადლობის ნიშნად დალი საჩუქარს აძლევს მონადირეს ან ნადირის მოკვლის უნარით აჯილდოებს. დალს უჭირს მშობიარობა, წვალობს. მას სჭირდება ადამიანის ნახელავი რაიმე ნივთი, რაც გაუადვილებს მშობიარობას.

“ერთმა კაცმა კლდეში მშობიარე დალი ნახა, დალს მშობიარობა უჭირს თურმე. უთხოვია, ადამიანის ნახელავი რამე მომიტანეო. ამ კაცმა ცოლის კიდობნიდან თეთრი ნაჭერი ამოიღო და დალს წაუღო. დალმა მადლობის ნიშნად საჩუქარი მისცა. ის დამალული ჰქონდა იმ კაცს და სულ ბედნიერად ცხოვრობდა, ჭირი არ უნახავს”.

გაწეული სამსახურისთვის დალი ადამიანს სიუხვით ასაჩუქრებს, რაც ნაყოფიერების ქალღვთაებასთან მისი სიახლოვის ნიშანია.

სამძიმარი

სამძიმარი ანუ სამძივარი (ორივე სახელი გვხვდება ხალხში) ერთ-ერთი პოპულარული პერსონაჟია ხევსურულ მითოლოგიაში. შეიძლება ითქვას, რომ იგი ამ რეგიონში განასახიერებს ნაყოფიერების ქალღმერთს და ბევრი ნიშნით ენათესავება დალს. მითოლოგიური გადმოცემებით, ღვთისშვილებმა დალაშქრეს ქაჯავეთი _ ქაჯთა ქვეყანა, გაანადგურეს იგი ხახმატის გიორგის მეთაურობით. იქიდან წამოიღეს განძი, გამოირეკეს საქონელი და წამოიყვანეს ქაჯის ქალები სამძიმარი (სამძივარი), მზექალი, აშექალი და სიმენქალი. ეს ქალები ღვთაებათა დობილები (ხევს. “მოდეები”) გახდნენ, ღვთაებათა სალოცავების ახლოს დაბინავდნენ და ეხმარებოდნენ მას. ხალხში ამბობენ: “ყველა ჯვარს საკუთრივ ხყვანდა დობილნი. ხევისბერი ასე ახსენებს: და-დობილნო, ციხე-კრის ანგელოზნო, მოლაშქრე და-დობილნო. თუ ჯვრის წინაშე ყმებს ექნებათ უწმინდურობა და არ ასრულებენ ჯვართ შემონათვალს, მაშინ და-დობილნი გაუჩენენ სახადს, წითელას, მიუსევენ მებალინჯეთ. ეს შეიძლება სიკვდილითაც დამთავრდეს”. მათგან ყველაზე უფრო სიცოცხლისუნარიანი სამძიმარი აღმოჩნდა, მის სახელს უკავშირდება მითიური მოთხრობები, სხვებისა კი მხოლოდ სახელები შემორჩა ხალხის ხსოვნას.

სამძიმარი, ქაჯის ქალი, ხახმატის გიორგის მოდეა (დობილი), რომელსაც ხალხი ელჩს უწოდებს. როცა ხახმატის ჯვარი თავის საყმოზე განრისხდებოდა, მასთან სამძიმარი შუამავლობდა, “ელჩობდა”. იგი ცდილობდა ღვთისშვილის მოლბობას, რათა მას ეპატიებინა ყმებისთვის შეცოდება და გული მოებრუნებიან მათზე. სამძიმარი იმდენად მნიშვნელოვანი იყო, რომ თითქმის უტოლდებოდა თავის მოძმე ჯვარს. ხახმატის ჯვარში ძირითადად ორ სალოცავს ლოცულობდნენ: ერთი იყო გიორგი ნაღვარმშვენიერი, მეორე _ სამძიმარ-ხელი, ყელღილიანი. სამძიმარი გამწყრალ ჯვარს ევედრებოდა ადამიანის საკეთილდღეოდ და არ მოეშვებოდა, სანამ გულს არ მოულბობდა. ხალხის თქმით, მას “ელჩობა მაუდიოდა” (ევალებოდა). სამძიმარის მნიშვნელობას ისიც უსვამს ხაზს, რომ ხევსურეთში იგი ყველა ჯვართან გამოჩნდებოდა შუამავლად ანუ დედა ქალღმერთივით ადამიანებს მფარველობდა.

სამძიმარი ყველა ნიშნით მატრიარქალურ ქალღვთაებას ჰგავს, რომელსაც თავიდანვე დიდი ძალა და მნიშვნელობა ექნებოდა, თორემ მერე, პატრიარქალურ-გვაროვნული ხასიათის ჯვარ-ხატებთან _ ღვთისშვილებთან ამას ვეღარ მოიპოვებდა და ისევე გაფერმკრთალდებოდა, როგორც სხვა დობილები. მიუხედავად იმისა, რომ სამძიმარი ქაჯავეთიდანაა მოყვანილი, მას ხალხი “ღვთის ნასახს” ეძახის. ეს ეპითეტი უფრო ძველი წარმოდგენების ნიადაგზე შეიქმნა.

ამბობენ, “სამძიმარს დიდ ყელსაბედ სდებივ”. ამ ყელსაბამს, მძივს უკავშირებს ზოგი მეცნიერი ღვთაების სახელს _ სამძივარი (მძივის მქონე).

სამძიმარს ტანი მზესავით ულაპლაპებს. ვისაც ის დაუახლოვდებოდა, ყისმათიან-იღბლიანი იყო. მას რამდენიმე მუდმივი ეპითეტი აქვს: ხელი, ყელღილიანი, ქაჯის ქალი. “ხელი” ხევსურთა განმარტებით მხიარულს, თამამს, კოხტასა და ლამაზს ნიშნავს. მართლაც, იგი მიმზიდველი არსებაა, უყვარს კოპწიაობა, სამკაულების ტარება, თავმანდილის “დაგრუშვნა”. ხალხური ლექსი ასე გვაცნობს სამძიმარს:

“მე ვარ ხელსამძიმარიო,

მე ვარ ქაჯის ქალიო,

ვაჟიერებ ჩემ ღილ-ქამარსაო,

ოქროს თმიანი და ოქროს ქოშებიანიო.

მაშინ ძლივ მქონდა შაძლებაიო,

ვიარებოდი ქალივითაო,

ნაოჭიანი ჩავიცვიდიო,

ქოქომონ გავაბრიალნიდიო.”

იგი ყოველთვის სატრფიალოდ არის განწყობილი და საცოლე ჭაბუკებს თავბრუს ახვევს. ნაქადაგარი ტექსტების მიხედვით, სამძიმარის მიჯნურთა მთელი წყება სახელდება. ამ სასიყვარულო კავშირით სამძიმარი თავის სატრფოს საშიშროებას არ უქმნის, მაგრამ ასეთ ვაჟებს სხვა ქალთან ქორწინება სამუდამოდ ეკრძალებათ. ოქროსთმიანი და ოქროსქოშებიანი ელჩ-ქალი სატრფოთა სიმრავლეს საამაყოდ თვლიდა. იგი თვითონ ეტანებოდა მამაკაცებს, რასაც დაუფარავად აცხადებდა:

“აბულეთაურთ საღირასაო

საცოლედ ვეწონებოდიდიო.

ჩავეხვივიდი, ჩაუწვიდიო,

ძუძუ-მკერდს გამავიხვიდიდიო.”

მაქციობა, გარეგნობის შეცვლა სამძიმარის ერთ-ერთი თვისებაა. იგი სხვა ქალის სახით ეცხადებოდა თავის სატრფოებს, რომლებმაც არც კი იცოდნენ, რომ ქალღვთაებასთან ჰქონდათ ურთიერთობა. ამით ის იცავდა თავისი სასიყვარულო კავშირის საიდუმლოს, მაგრამ როგორც კი გამჟღავნდებოდა მისი არაჩვეულებრივი, არამიწიერი წარმომავლობა, უმალ ტოვებდა იქაურობას. “იმ ჩემსა გადმონაფრინდომსაო, იქავ აჩნიან ნაკოჭვარნიო”, არის ნათქვამი ერთ ლექსში.

ხევსურულ ყაიდაზე გამოწყობილი სამძიმარი ხორციელი ქალის სახეს იღებდა, ამიტომაც ცდებოდნენ შეყვარებული მამაკაცები. მასაც იზიდავდა სარძლოს როლში გამოსვლა და დიასახლისობაზეც არ ამბობდა უარს. სოფელ ბუჩუკურთაში უცხოვრია ვინმე ხოლიგას, რომელიც უცოლო ყოფილა და არც ჰქონია ქორწინების ნება, რადგან მასთან სამძიმარს უცხოვრია ხორციელი მეუღლის ჯუათ ელენეს სახით. რძალს ერთხელ დედამთილისთვის მასანთო-ხმიადების გამოცხობა უთხოვია სამგზავროდ. თვითონ გაიკეთეო, უთქვამს დედამთილს. სამძიმარი საქმეს შეუდგა, თითის ერთი ჩაკვრა ერბოთი დიდი ქვაბი ხავიწი მოუხარშავს. ამ სასწაულით გამჟღავნდა მისი ვინაობა და ისიც საჩქაროდ გაფრინდა. სამძიმარის ერთი შეხებაც კი ამრავლებს პროდუქტს, რაც მის ნაყოფიერების უნარზე მეტყველებს. ნაწველ-ნადღვების (ე. ი. რძის პროდუქტის) უბარაქობისა და საქონლის ზარალის შემთხვევაში ხევსური ქალები სამძიმარს ევედრებოდნენ. ქაჯავეთიდან წამოყვანილ საქონელსაც სამძიმარი და მისი დობილები მწყემსავდნენ. სამძიმარს ევედრებოდნენ უშვილო ქალები და მექორწილეებიც მისთვის ამზადებდნენ სპეციალურ პურებს, რადგან იგი ბედის გამრიგეც იყო.

უორსარი და ტყის ღვთაება

კავკასიელ ღვთაებათაგან ყველაზე ძველი ჩანს ადიღეელთა მითოსური პერსონაჟი დედაბერი უორსარი, რომელიც ყოვლისმცოდნეა, წინასწარმეტყველი და კერიის მფარველი. დღეს წაშლილია ის მითოლოგიური სისტემა, რომელშიც უორსარს თავისი ადგილი ჰქონდა. ალბათ ადრე იგი მიწათმოქმედებისა და ბარაქიანობის მფარველი იყო, მაგრამ მითოლოგიური ფუნქციის ამოწურვის შემდეგ მან ასპარეზი თავის შვილს თხაგოლუჯს (მამრი ღვთაებაა) დაუთმო. ამგვარი ჩანაცვლება ჩვეულებრივია მითო-რელიგიურ სისტემაში. მისი გამომწვევი შეიძლება იყოს საზოგადოებრივ ფორმაციათა შეცვლა, ახალი რელიგიური წარმოდგენების დამკვიდრება და სხვ.

ჩანაცვლების კიდევ ერთი შემთხვევაა ადიღელთა მითოლოგიაში. ადრე ტყის მეუფე იყო ქალღვთაება მაზგვაშა. ის ჯერ ჯიხვისა და ტახის სახით არსებობდა, შემდეგ ქალღმერთის. ბოლოს მას მამაკაცი ღვთაება მეზითხი ჩაენაცვლა. არსებობს მეზითხისადმი მიძღვნილი სადიდებელი _ ხოხი, რომელშიც ახალი სახის გვერდით არქაული წარმოდგენებიც ირეკლება.

“შენ გიწოდებენ ტყეთა მეუფეს, ალისფერია ულვაში შენი,

სავედრებელი ლოცვისას უხვად გიპკურებთ სისხლს _

წითელ სასმელს,

სამსხვერპლო ძღვნად დავკალით შენთვის სასურველი

მატყლუხვი თეთრი თხა,

შვილის მოსურნე ახალგაზრდა ქალი მუხლმოდრეკილი

შენს წინაშე დგას.

თეთრხელებავ, შენ უწყი ყოველი.

ძალმოსილო, მუხათა კენწეროებს მიწამდე აწვდენ.

ხშირბეწვიანი ჯიხვის ტყავით შემოსილი ხარ,

სპილოს დაიტევს უკიდეგანო შენი ლოგინი,

სხეული შენი წმინდა ვერცხლით მოჭედილია,

წმინდა ვერცხლია შენი რქების თეთრი ვარაყი.

შენი ისარი ძოწისფერი შვინდის გულია,

შენი მშვილდია თეთრი კაკლის ხისგან ნათალი.

თავს რომ დააქნევ, ტყეს შხუილი მოეფინება,

ბუნაგს შეფარულს, ველურ ნადირს ჟრჟოლა აიტანს.

ყური მომაპყარ, მეზითხაზე გიყვები ამბავს.”

თვალშისაცემია წინააღმდეგობანი მეზითხის აღწერაში, რასაც ძველი და გვიანდელი ატრიბუტების შერევა ქმნის. ტყის ღვთაებას შერჩენილი აქვს ზოომორფული სახის რუდიმენტები _ რქები. იგი წარმოდგენილია, როგორც მამაკაცი ალისფერი ულვაშებით, მაგრამ იქვე იხსენიება, როგორც შვილიერების მიმცემი და ეწოდება “თეთრხელება”, რაც მხოლოდ ქალღმერთის ეპითეტად გვხვდება მითოლოგიაში. ბერძნულ მითოლოგიაში ზევსის მეუღლე ჰერას აქვს ეს ეპითეტი, რაც იმას ნიშნავს, რომ მისი ხელები სინათლეს გამოსცემს. კავკასიურ ეპოსში ასეთი პერსონაჟია ადიიფი (ვარიანტებით, ადიუხი), რომელსაც მანათობელი ხელები ჰქონდა. როცა მისი ქმარი შინ გვიან ბრუნდებოდა, ადიიფი ფანჯარაში გადმოჰყოფდა ხელებს და ასე უნათებდა მას გზას. ქართულ ფოლკლორში შემორჩენილია ლექსის ფრაგმენტი, რომელიც შეიძლება ამგვარ პერსონაჟს ეხებოდა. აქაც ნახსენებია შუქმფენი ხელი:

“მინდვრიდამ ამოდიოდა ქალი ლამაზი, მჭვრეტელი,

ხელი შემოყო, განათლდა ზემო თარომდი კედელი.”

მანათობელი სხეული აქვს ადიღეელთა შავთმიან მზეთუნახავს, გმირი შაუაის ცოლს. როცა მზეთუნახავი თმებს გადაიწევს და სახეს გამოაჩენს, ირგვლივ სინათლე ეფინება, როცა თმებს ჩამოიფარებს, სიბნელე ისადგურებს.

სათანეი

ჩრდილოეთ კავკასიურ პერსონაჟთა შორის გამორჩეულია სათანეი გუაშე (სათანეი ქალბატონი). მისი სახე შემოინახა ნართების ეპოსმა, რომელსაც ჩრდილოეთ კავკასიაში მცხოვრები ყველა ხალხის ზეპირსიტყვიერებაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს. მართალია, სათანეი ეპოსის გმირია, მაგრამ მითოლოგიური ნიშნები აქაც შენარჩუნებული აქვს. მისი ყველა მახასიათებელი მიუთითებს ამ პერსონაჟის მითოლოგიურ წარსულზე, როცა ის ნაყოფიერების ღვთაებას განასახიერებდა. უნდა აღინიშნოს, რომ მითოსთან მისი სიახლოვე ყველაზე მეტად აფხაზურ ნართულ ეპოსში ჩანს. სათანეი მნიშვნელოვანი სახეა ჩრდილო კავკასიის სხვა ხალხთა ნართულ ეპოსებში, მაგრამ ის მაინც შეზღუდულია პატრიარქალური საზოგადოების წესებით, რომელსაც იგი ემორჩილება. რაც შეეხება აფხაზურ ვერსიას, სათანეის ციკლის თქმულებებში ცოცხლად არის შემონახული მატრიარქალური საზოგადოების სურათები, სადაც ქალს წარმმართველი პოზიცია აქვს.

სათანეი ნართების გვარის ფუძემდებელია, მათი დედა და დიდი ოჯახის უფროსი. ის ყოველთვის მართალია, რადგან ყველაფერი იცის და ყველაფერი შეუძლია. იგი უბერებელი და უკვდავია, როგორც ქალღმერთი. მას შეუძლია ამინდის შეცვლა, აქვს წინასწარგანჭვრეტის უნარი და იცის, როგორ აიცილოს უბედურება. სათანეიმ იგრძნო თავისი ქმრის ოზურმესის დაღუპვის საშიშროება. მან საიდუმლოდ გამოზარდა მიწისქვეშეთში გოლიათი ვაჟი, მასთან ერთად ცხენი, არწივი და ძაღლი. დრომდე ისინი მიწისქვეშეთში ჰყავდა დამალული (მისი ძალაუფლება იქაც ვრცელდებოდა), ხოლო როცა ოზურმესს შველა დასჭირდა, ყველა გამოუშვა მის დასახმარებლად.

სათანეის გარეგნობაც ქალღმერთისა აქვს. იგი უმზეოდ ათბობს და უმთვაროდ ბრწყინავს. წყლის პირას დედიშობილა მდგარი სათანეი

“ტანს იგრილებდა გრილი ნიავით,

ტანი ჰქონია რძესავით თეთრი,

მზედ დაჰნათოდა არე-მიდამოს

ქარვის გულივით მბრწყინავი მდედრი”.

სათანეის თავისი მოახლე მიმართავს შემდეგი სიტყვებით: “ქალბატონთა ქალბატონო, ადამიანთათვის უცნაურო, ტყის ქალღმერთო”. ამ მიმართვაში ირეკლება სათანეის ღვთაებრივი ნიშნები.

ნაყოფიერებას უკავშირდება სათანეის გამორჩეული ფიზიკური ძალაც. მან სამ დღეში დაართო, მოქსოვა და გარეცხა ასი შვილის ტანისამოსი.

“ალიონზე წამოდგება სათანეი გუაშა,

ათასი ცხვრის საწმისს იღებს სათანეი გუაშა,

და მარცხენა ხელზე იხვევს სათანეი გუაშა,

წიფლის ხესთან შემოდგება სათანეი გუაშა,

ქუსლს გაჰკრავს და ამოძირკვავს სათანეი გუაშა,

ხეს გაიხდის თითისტარად სათანეი გუაშა…”

სათანეის შვილები არიან ნართები, მაგრამ განსაკუთრებული მზრუნველობით იგი ეკიდება სოსრუკოს, თავის უშობელ ვაჟს. სათანეის თეთრი სხეულით აღგზნებულმა მწყემსმა გაანაყოფიერა ქვა, საიდანაც იშვა გავარვარებული სოსრუკო. თავისი გამორჩეული სიბრძნითა და ჯადოსნობის ოსტატობით სათანეი ეხმარება სოსრუკოს, რომ მან მოწინავე ადგილი დაიკავოს ნართების საძმოში.

სოსრუკოს უშობელობა ქალღმერთის მითოსის უძველესი ეტაპის ანარეკლია. თუმცა სათანეი 99 ნართის დედაა, მაგრამ ხაზგასმული დედობრივი ფუნქცია უშუალოდ სოსრუკოსთან მიმართებაში ვლინდება. მის აკვანთან ვხედავთ სათანეის მოსიყვარულე დედის მდგომარეობაში:

“იძინებს ჩვილი, არა ჰგავს სხვისას,

გრილი ნიავი კულულებს ვარცხნის,

ირწევა მარჯვნივ, ირწევა მარცხნივ.

აჰა, გუაშაც დაადგა თავად,

თვით სათანეი დაადგა ყმაწვილს…

მზეს ეცილება ქალი მნათობი,

მნათობი ქალი საამოდ მღერის:

_ შიში ნანიო, უა ნანიო,

აგრემც გემატოს დღე და ხანიო,

დაიძინეო, შიში ნანიო,

შიში ნანიო, უა ნანიო!..”

აკვანთან მდგომი სათანეის სახეში მეორდება ის შტრიხი, რომელიც კავკასიელი დედა ღვთაებების თავისებურება და გამორჩეული ნიშანია.

ანანა-გუნდა

აფხაზურ მითოლოგიაში ანანა-გუნდა მეფუტკრეობისა და ნადირობას უკავშირდება. მისი სახელი ნიშნავს “გუნდის დედას”, იგულისხმება ფუტკრების გუნდი, ოჯახი. ამ ნიშნით იგი ემსგავსება მცირეაზიურ ნაყოფიერების ქალღმერთს, რომელსაც ზოგან ფუტკრის სახით წარმოიდგენენ. მის მთავარ ქურუმ ქალს “დედა ფუტკარი” ერქვა.

ანანა-გუნდას სახელს ნაყოფიერების სხვა ნიშნებიც ახლავს. აფხაზებში იგი შვილოსნობისა და გვარის გამრავლების მფარველადაც ითვლებოდა. მისდამი ლოცვებს აღავლენდნენ გაზაფხულზე, ფუტკრების ნაყრობის (გამრავლების) დროს და ზაფხულში თაფლის შეგროვების წინ. ანანა-გუნდას სახელს უკავშირდება აფხაზების ჩვეულება ძროხის შეწირვისა. გათხოვილ ქალს მამისეული სახლიდან უგზავნიდნენ ძროხას, რომელსაც მანამდე მონიშნავდნენ _ ყურის წვერს მოაჭრიდნენ. ამ ძროხის მოზვერს ყოველ წელს სწირავდნენ ანანა-გუნდას მისი დღეობის დროს. დეკეულის გაჩენის შემთხვევაში ღვთაებას ფქვილისგან დამზადებულ პროდუქტს სწირავდნენ.

გალის რაიონსა და სამეგრელოში ამ ღვთაებას ჯარა-გუნა ან ჯგერაგუნა ერქვა. ბზიფის აფხაზებში თუ ვინმე ფიჭიან ხეს იპოვნიდა, თვლიდნენ, რომ იგი ანანა-გუნდამ დააპურა.

მესეფები

მესეფები მითიური არსებებია, რომლებსაც მიეწერება ნადირთმფარველობა და ამინდის გამგებლობა. სამეგრელოში სწამთ, თითქოს მესეფები ნამდვილად არსებობენ, მაგრამ მათი დანახვა არ შეიძლება. ისინი ცხოვრობენ ზღვის მიუვალ ნაპირებზე და ყოველწლიურად შემოდგომით გამოდიან, რათა დაათვალიერონ ქვეყანა და შეამოწმონ მისი ნაყოფიერება. მესეფები ქალებიც არიან და კაცებიც. ისინი მორიგეობით დაივლიან ხმელეთს, ქალები _ ერთ წელს, მამაკაცები _ მეორე წელს. როცა ქალები მოგზაურობენ, მაშინ კარგი ამინდი დგება.

მესეფობა 28 ოქტომბრიდან 3 ნოემბრამდე გრძელდება. მესეფების მუდმივ ადგილსამყოფელად რომ ზღვის გაღმა მხარეა მიჩნეული, ამას მოწმობს გამოთქმა “მესეფიქ ეკიილ” (მესეფი ამოვიდა). ისინი დადიან ჯგუფებად, ჩვეულებრივ შვიდი ერთად მოდის. არ ბერდებიან და უკვდავები არიან.

ხალხს სწამს, მესეფები ნანადირევის ხორცს რომ შეჭამენ, ტყავისა და ძვლისგან ისევ აცოცხლებენ შეჭმულ ნადირს.

მესეფების ფუნქცია ბოლომდე ნათელი არ არის, მაგრამ რაღაც კავშირი ნაყოფიერებასთან რომ ჰქონდათ, მეგრელების ჩვეულებიდან ჩანს. მესეფობის დროს ისინი სასიმინდეებისა და ბეღლების კარს ღიად ტოვებდნენ, რომ იქ ბარაქა შესულიყო.

თუშოლი

ჩეჩნებისა და ინგუშების მითოლოგიაში თუშოლი ნაყოფიერების ქალღმერთი იყო. მას გამორჩეული ადგილი ეკავა პანთეონში და ხალხი “ღვთის ნასახს” უწოდებდა. იგი იმ გამორჩეულ ღვთაებათა რიგშია, ვისაც უმაღლეს ღმერთთან დიალასთან მიახლოვება შეუძლია. თუშოლი ადამიანთა მფარველია და ხშირად ექომაგება მათ დიალას წინაშე, ისევე “ელჩობს”, როგორც სამძიმარი. ამიტომ იგი ყველა ვაინახის სათაყვანებელი ღვთაება იყო, მისი სამლოცველოები მრავლად იყო ჩეჩნეთ-ინგუშეთის ტერიტორიაზე. იქ ყველაზე წმინდა ადგილი იყო აღმოსავლეთის კუთხე, სადაც აწყობდნენ შეწირულ ტყვიებს, სანთლებს, ლუდს. ყველა საზოგადოებას ჰქონდა შენობა თუშოლის სახელზე.

თუშოლი იმდენად მნიშვნელოვანი ღვთაება იყო, რომ მას სხვა წმინდანთა სალოცავებშიც იხსენიებდნენ. ზოგი გადმოცემით, იგი გამოქვაბულში ცხოვრობდა (დალის მსგავსად), საიდანაც დროდადრო სინათლე აშუქებდა. ვაინახურ ღვთაებებს შორის თუშოლი ერთადერთია, რომლის გამოსახულებაც არსებობს. ეს არის ვერცხლისგან დამზადებული ქალის ფიგურა, ფეხზე მდგარი და ხელებჩამოშვებული. მას თვალზე ცრემლი აქვს, რაც იმის აღმნიშვნელია, რომ ერთ-ერთმა ღვთაებამ ხაგირ-ერდამ სცადა მისი გაუპატიურება და თუშოლი ამის გამო ატირდა.

როგორც ნაყოფიერების ღვთაებას თუშოლის განსაკუთრებით ქალები ეთაყვანებოდნენ, სთხოვდნენ შვილოსნობის უნარსა და ვაჟების დაბადებას. უწოდებდნენ მას “დელი-იეხ-თუშოლ”, რაც ნიშნავს “ღვთის სახის მქონეს”, “ღვთის ნასახს”. ამ თხოვნაში ხაზგასმული იყო თუშოლის შუამავლობა. თხოვნა ღმერთ დიალასადმი იყო მიმართული, რომელიც თუშოლის უნდა მიეწვდინა მისთვის.

“ღვთის ნასახო თუშოლი, მოგვანიჭე შენი მადლი. შენი თაყვანისმცემლები მოვდივართ შენს სამლოცველოში, მოგვეცი კეთილდღეობა, რათა მუდამ შევძლოთ შენთან მოსვლა, გაგვიჩინე შვილები, დაბადებულები ცოცხლად დაგვიტოვე. მოგვეცი უხვი მოსავალი, გამოგვიგზავნე ნოყიერი მიწა და მეწამლე მზე”.

თუშოლის, ნაყოფიერების ღვთაების თვე იყო აპრილი _ “თუშოლი-ბუტ”. ამ თვეში იწყებოდა ხვნა, საქონელს გარეკავდნენ საძოვარზე. ამ დროსვე მართავდნენ მის დღესასწაულებს. თუშოლის წმინდა ფრინველად ითვლებოდა ოფოფი _ “თუშოლი ქოთამ”, რომლის მოკვლა არ შეიძლებოდა. როგორც ჩანს, იგი ამ ქალღმერთის განსახიერებაც იყო ერთ დროს.

აფხაზებს ნათესების მფარველად მიაჩნდათ ჯაჯი. მას წელიწადში ორჯერ აღუვლენდნენ ლოცვას _ მარტში და ნოემბერში, მოსავლის აღების შემდეგ. რიტუალს ატარებდნენ ოჯახებში, ძირითადად პურეულისგან ამზადებდნენ საკვებს. მაგიდაზე რომ დააწყობდნენ, ოჯახის უფროსი წარმოთქვამდა ლოცვას და კარგ მოსავალს სთხოვდა ჯაჯას. ეს ხდებოდა გაზაფხულზე და ამ დროს საკვები სამარხვო იყო. შემოდგომით მსგავსი რიტუალის ჩატარებისას მადლობას უხდიდნენ კარგი მოსავლისთვის. თუ ცუდი მოსავალი იყო, მაშინ მომავალი წლისთვის შესთხოვდნენ სამაგიეროს.

ჩეჩნებსა და ინგუშებს ჰყავდათ წყლის დედა _ ხი-ნანა, რომელსაც ქალთევზას გარეგნობა ჰქონდა და ნაკადულებში ცხოვრობდა. მას სთხოვდნენ წვიმის მოყვანას. იგი წინასწარმეტყველიც იყო და ადამიანებს აფრთხილებდა მოსალოდნელი უბედურების შესახებ. ქალები ხი-ნანას შესაწირავს უძღვნიდნენ. ისინი მდინარეში უგდებდნენ სიმინდის ფაფას, კარაქს, რძეს. მისგან ითხოვდნენ ნაყოფიერებასა და ბარაქას.

კავკასიელთა მეხსიერებას შემორჩა ქალღვთაებათა სახელები, მაგრამ მისი ფუნქციები აღარავის ახსოვს. აფხაზეთში ჯარა მემინდვრეობასა და მებოსტნეობას მფარველობდა, მაგრამ რას წარმოადგენდა სამეგრელოში ჯუჯალია/ჯუჯელია, არავინ იცის. სავარაუდოდ, იგი ნაყოფიერებას მფარველობდა, რადგანაც მისი სახელი მარანში წარმოსათქმელ შელოცვაში დარჩა: “ჯუჯალია, ჯუჯალია, ჩემს მამულში ნაყოფია, სხვის მამულში ფურჩალია”.

კავკასიელთა წარმოდგენებით, მდინარეებთან ცხოვრობენ სულები, როგორც, მაგალითად, დაღესტანში სუვ-ანასი (წყლის დედა), მაგრამ მათ დიდი ხნის წინ დაკარგეს ღვთაებრივი თვისებები და ავსულთა რანგში გადავიდნენ.

ამ თავში განხილულ პერსონაჟთა მსგავსება ყოველთვის არ არის თვალში საცემი. ისინი შორეული, უკვე გამკრთალებული ძაფებით უკავშირდებიან ერთმანეთს და ყველანი ერთად მიემართებიან ყოვლისმშობელი ქალღმერთის კულტს. დროთა განმავლობაში ამ ღვთაებამ დაკარგა საკულტო ფუნქცია და დაიშალა დარგობრივ ღვთაებებად. ეს სახეები დამოუკიდებლად არსებობდნენ სხვადასხვა ეთნოსის წიაღში. ამ იზოლაციას ხელს უწყობდა ეთნიკურ ერთეულთა დაცალკევება და განსხვავებული რელიგიური მრწამსი. ყველაზე დიდი დარტყმა ამ ღვთაებებმა მონოთეისტური რელიგიებისგან მიიღეს. საქართველოში ქრისტიანობის, ხოლო ჩრდილოეთ კავკასიაში ისლამის დამკვიდრებამ საბოლოოდ გამოაცალა ამ სახეებს მითოსურ-რელიგიური საფუძველი და ისინი ფოლკლორულ პერსონაჟებად გარდაიქმნენ.

ავტორი: ქეთევან სიხარულიძე; წიგნი “კავკასიური მითოლოგია”; თავი პირველი

წყარო: metaphora.ge