ნაყოფიერებასთან დაკავშირებული რიტუალები – პირველი ხნულის გატანა

მითოლოგია და რელიგია თავისი წარმოშობით ერთმანეთთან არიან დაკავშირებულნი, მათი განვითარების დონე კი შეესაბამება ადამიანის ცნობიერების მდგომარეობასა და მოთხოვნებს. საზოგადოებრივ ყოფაში ისინი ერთმანეთისგან განუყოფელნი იყვნენ. სამეურნეო საქმიანობა, საკვების მიღება, თუ ყოველდღიური ცხოვრების სხვა მომენტები საკულტო შინაარსით იყო გამსჭვალული, რადგან ადამიანი ცხოვრობდა რელიგიური წარმოდგენებით ნასაზრდოები მითო-რიტუალური სისტემის რეალობაში.

არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ პირველყოფილ ადამიანს უტილიტარული (გამოყენებითი) ინტერესები ჰქონდა (ეს ნიშანი დღესაც მთავარია ადამიანისათვის). მის ყოფაში დიდი ადგილი ეკავა ზრუნვას სიცოცხლის შენარჩუნებისა და უსაფრთხოებისთვის. იგივე ინტერესები განაპირობებდა მის სამეურნეო საქმიანობას (მეთევზეობას, მონადირეობას, მიწათმოქმედებას). ძველ ადამიანებს შრომით პროცესში მიღებული ჰქონდათ საკმაო ემპირიული ცოდნაც: ერკვეოდნენ მცენარეთა სამყაროში, კარგად იცოდნენ ცხოველთა ჩვევები და ამიტომაც მოახერხეს ზოგიერთი მათგანის მოშინაურება, აღიქვამდნენ წელიწადის დროთა ცვლას, ახერხებდნენ სივრცეში ორიენტირებას და ა. შ. ასე რომ, მათი დამოკიდებულება ბუნებისადმი იყო უფრო პრაგმატული, ვიდრე პოეტურ-ამაღლებული. მაგრამ სწორედ ამ პროცესში დაიწყო ბიოლოგიურმა არსებამ შემოქმედებითი აზროვნება. მოვლენათა მთელმა წყებამ განაპირობა მისი „გაადამიანურება“, მაგრამ წარმმართველი როლი ამაში რელიგიურ ცნობიერებას უნდა მივაკუთვნოთ. ეს იმას ნიშნავს, რომ ადამიანმა დაიწყო სამყაროში მოქმედი ძალების გაცნობიერება, მათი ღვთაებრივი ბუნების აღმოჩენა და საკუთარი ადგილის ძიება ამ ძალებს შორის. მითოლოგია სიტყვიერად გამოხატავს აღქმის პროცესს, ხოლო სამყაროს ძალებთან ურთიერთობას რიტუალი აწესრიგებს.

რელიგიურ სისტემაში ყველაზე მჭიდრო კავშირი მითს რიტუალთან აქვს, რადგან იგი განაპირობებს რიტუალის შინაარსსა და ფორმას. მითში მოთხრობილია ღვთაებრივი არსებების კონკრეტული ამბავი, პირველქმედებები, რისი გამეორება და სასიცოცხლო ძალით განახლება ხდება რიტუალში. ყველაფერი, რაც ღვთაებათა თავგადასავალში შედის, კოსმოგონიის განუყოფელი ნაწილია. სამყაროს არსებობისთვის აუცილებელია პირველქმნილი საგნებისა და მოვლენების შენარჩუნება. რიტუალი ამ მიზანს ემსახურება. ამავე დროს ადამიანიც ერთვება კოსმოგონიის აქტში და მისი მონაწილე ხდება. ეს შეიძლება შევადაროთ ქანქარას, რომელსაც პერიოდულად ბიძგი სჭირდება, რომ არ გაჩერდეს. ამ შემთხვევაში რიტუალია ის ბიძგი, რომელიც კოსმოსის მოძრაობას, მის წესრიგს ინარჩუნებს, ხოლო ბიძგის მიმცემი ადამიანი ხდება.

მეურნეობის ყველა დარგი აისახა საკულტო წეს-ჩვეულებებში, რასაც ახლდა რიტუალური საკვები, ზოომორფული თუ სხვა სახის სიმბოლოები. ყველა მათგანი კულტურის მნიშვნელოვანი ელემენტია. მაგრამ განსაკუთრებული ადგილი კაცობრიობის რელიგიური ცხოვრების ისტორიაში აგრარულმა კულტებმა ანუ მიწათმქომედებასთან დაკავშირებულმა კულტებმა დაიკავეს.

მიწათმოქმედების განვითარებამ და ერთ ადგილზე მსხემობამ განაპირობა მიწისადმი ადამიანის გამორჩეული დამოკიდებულება და სამყაროს ერთიანობის შეგნება. მოსავლის სიუხვე მარტო მიწაზე რომ არ იყო დამოკიდებული და ბუნების სხვა მოვლენებიც ასრულებდა გარკვეულ როლს, ამას ადამიანი ადრევე მიხვდა. ამიტომ აგრარული რიტუალები ერთი რომელიმე ღვთაების თაყვანისცემას კი არ მოიცავდა, არამედ ღვთაებათა მთელი კომპლექსი იყო მასში ჩართული ისევე, როგორც კომპლექსურია სამიწათმოქმედო მეურნეობა.

კავკასია ერთ-ერთია იმ რეგიონთა შორის, სადაც დაიწყო მიწათმოქმედება. აკადემიკოს ნ. ვავილოვის სქემით, წინააზიურ გენცენტრში კულტურულ მცენარეთა ერთ-ერთი კერაა კავკასია, კერძოდ, ამიერკავკასია. ამ მხარეში არქეოლოგიურად სხვადასხვა მარცვლეულის ჯიშები და ხორბლის მრავალგვარი სახეობებია დაფიქსირებული. მიწათმოქმედებასთან დაკავშირებული ტერმინოლოგია, მცენარეთა სახელების ლინგვისტური ანალიზი, ასევე არქეოლოგიური მასალა, არქაული სახვნელები თუ სხვა სამიწათმოქმედო იარაღი ადასტურებს, რომ ისტორიული მნიშვნელობის კულტურული მონაპოვრის _ სამიწათმოქმედო მეურნეობის _ საფუძვლის ერთ-ერთი ჩამყრელები და მესვეურები იყვნენ კავკასიელი ტომები. არქეოლოგიურმა მონაცემებმა ცხადყო, რომ ამიერკავკასია სამიწათმოქმედო ცივილიზაციის ისეთივე ძველი (VII ათასწლეული) კერაა, როგორც წინა აზია. V-IV ათასწლეულში საქართველოს ტერიტორიაზე ცხოვრობს ბინადარი, მიწათმოქმედების მიმდევარი მოსახლეობა, რომელსაც გააჩნია როგორც მარცვლეულის შესანახი ორმოები, ისე ხორბლის სასრესი ქვის იარაღები. ამიტომ არ არის გასაკვირი, რომ ამ ქვეყანას ბერძნებმა გეორგია (მიწათმოქმედთა ქვეყანა) უწოდეს. აქედან გამომდინარე, აგრარული კულტები და მათთან დაკავშირებული რიტუალები აქ უძველეს ხანაშივე ჩამოყალიბდა.

 

პირველი ხნულის გატანა

სამეურნეო კალენდრის საფუძველი იყო მიწათმოქმედის საწარმოო წელი, რომლითაც იწყებოდა წლის ბრუნვა, ამიტომ ახალი წელი გაზაფხულზე დგებოდა. ამ დროს იღვიძებდა მიწა, მთლიანად ბუნება და განახლების პროცესის დაწყება თვალსაჩინო იყო. მითოლოგიური თვალსაზრისით, ზამთარი უსიცოცხლობას განასახიერებდა, როცა ნაყოფიერების მომცემი ძალა „იმ ქვეყნად“ _ სიკვდილის სამეფოში იყო.

სამყაროს გარკვეულ განზომილებებში მოქცევა, მნათობთა მოძრაობისა და დრო-ჟამის მდინარების აღქმა ადამიანის ცნობიერებაში ძალიან ადრე შემოვიდა და ამას ადასტურებს უძველეს არქეოლოგიურ ნივთებზე გამოსახული მოძრაობის გამომხატველი სიმბოლოები. ყველაფერს, რასთანაც ადამიანს შეხება ჰქონდა, მხოლოდ ღვთაებრიობასთან კავშირით ენიჭებოდა მნიშვნელობა. დრო-ჟამის მსვლელობაც უსახური და უსასრულო მდინარება კი არ იყო, არამედ პერიოდების მონაცვლეობას წარმოადგენდა. გადასვლა-გარდასახვის ეტაპს აუცილებლად ახლდა რელიგიური შინაარსით გაჯერებული ტრადიცია. მხოლოდ ამგვარად განათლული დრო იღებდა სასიცოცხლო ძალას და ერთვებოდა ისტორიულ ღირებულებებში. ახალი წელი _ დროის ახალი მონაკვეთის დასაბამი _ განსაკუთრებული მაგიური ნიშნით აღიბეჭდა საზოგადოების წარმოსახვაში და ამიტომ მას გამორჩეულად ზეიმობდნენ. ახალი წლის დადგომა დაკავშირებული იყო ნაყოფიერების ღვთაებასთან, რომელიც ზამთრის პერიოდში მიწისქვეშეთში იმყოფებოდა, გაზაფხულზე კი განახლებული უბრუნდებოდა თავის საუფლოს და თან მოჰქონდა ახალი სიცოცხლე. მას ხელეწიფებოდა ბარაქიანობის დამკვიდრება, ამიტომაც გამოირჩეოდა საახალწლო რიტუალი პროდუქტთა სიუხვით. ღვთაებას ამ შესაწირით ეგებებოდნენ, ლოცვითაც მიმართავდნენ, რათა მის ნაყოფიერებას მეტი ძალა მისცემოდა და თავადაც უხვად დაეჯილდოებინა ადამიანები.

ძველი მითოლოგიური წარმოდგენების საფუძველზეა შექმნილი ერთი ხალხური საწესო ლექსი, რომელიც გაზაფხულის მოსვლას გვაუწყებს.

„გუშინ ბიჭმა დედისერთამ

ზეცის კარი გადიარა _

ტანსა ეცვა თეთრი ჩოხა

ქუდი მოევარდიანა“.

როგორც ჩანს, ეს ბიჭი _ ნაყოფიერების ღვთაების თანმხლები გარდაცვლილი და მკვდრეთით აღმდგარი ღვთაებაა, რომლის ზეცის კარზე გამოჩენა გაზაფხულის მომასწავებელის (თეთრი ჩოხა და ვარდებით შემკული ქუდი) და ახალი წლის დასაწყისი.
გაზაფხულზე ადამიანი ისევ უბრუნდებოდა მიწას, განახლებული სამიწათმოქმედო სამუშაოებით იგი კვლავ ამყარებდა კავშირს მიწის ღვთაებასთან, ნაყოფიერების ღვთაებასთან, რომ მასთან თანამშრომლობით აეღორძინებინა ბუნება და თან მოეპოვებინა საარსებო საშუალება.

აგრარული წეს-ჩვეულებების დიდი ნაწილი კალენდარულია _ საგაზაფხულო და საშემოდგომო, ანუ როცა იწყება სამიწათმოქმედო სამუშაოები და როცა მინდვრებიდან მოსავალს იღებენ. კალენდარული რიტუალი რთული, კომპლექსური ხასიათის მოვლენაა, რომელიც ტრადიციული ხალხური კულტურის მრავალ ელემენტს აერთიანებს: სხვადასხვაგვარი რიტუალური რეკვიზიტი, მუსიკალური და ქორეოგრაფიული მხარე, მხატვრული სიტყვიერი შემოქმედება.

კავკასიელთა რწმენით, მზე ზამთარში ებრძვის სიცივეს და ნელ-ნელა კარგავს ძალას. გაზაფხულისთვის, როცა ახალი ძალით უნდა ამოანათოს, უკვე დასუსტებულია. ამიტომ ხალხი ეხმარება ძალის მოკრებაში. ქართულ ფოლკლორში შემორჩენილი ლექსი სიტყვიერი ფორმულაა, რომლის მაგიური ძალით მზეს ღონე უნდა მომატებოდა:

„მზეო, ამოდი, ამოდი,

ნუ ეფარები გორასა,

სიცივეს კაცი მოუკლავს,

საწყალი აგერ გორავსა“.

სიტყვის გარდა, მოქმედებაც იყო საჭირო. დაღესტანში ხალხი (კერძოდ, ლაკები) გაზაფხულზე გროვდებოდა მთის ფერდობებზე, ამაღლებულ ადგილებზე და ანთებდნენ კოცონს, რომ მოხმარებოდნენ მზეს ძალის მოკრებაში. გაზაფხულის შეხვედრა დათქმული იყო 22 მარტს, კავკასიაში მცხოვრებ ხალხთა უმრავლესობა კალენდარული წრებრუნვას ამ დღეს იწყებდა. ზოგან ადრევე ემზადებოდნენ ამ დღისთვის, აგროვებდნენ ფიჩხს, ნაფოტებს. 22 მარტს საღამოს ანთებდნენ კოცონებს და ყველანი (მოხუცებისა და ბავშვების ჩათვლით) ახტებოდნენ, თან ამბობდნენ: „ჩემი ავადმყოფობა _ ცეცხლს, ჯანმრთელობა იყოს, ცეცხლის კვამლი გაძლიერდეს!“. ხალხის წარმოდგენით, ცეცხლს ჰქონდა გამწმენდი ძალა და კოცონზე გადახტომით ისინი თავისუფლდებოდნენ იმ უწმინდურებისგან, რომელიც ზამთარში დაგროვდა, თან ამ კოცონის ძალით ეხმარებოდნენ მზეს გაძლიერებაში. საქართველოს სინამდვილეში კოცონზე გადახტომა ჭიაკოკონობის დროს ავსულთა განდევნისა და განწმენდის საშუალება იყო.

მნათობთა თაყვანისცემა და მათი ჩართვა რელიგიურ სისტემაში მიწათმოქმედების განვითარებამ მოიტანა, რადგან დაკვირვების შედეგად ადამიანი მიხვდა, რომ მიწის ნაყოფიერებაში ისინიც მონაწილეობდნენ. თავდაპირველად მნათობთა კულტი მიწასთან მიმართებაში ჩამოყალიბდა, როცა ნაყოფიერების ქალღმერთის სატრფომ ასტრალური (ვარსკვლავურ-ზეციური) ღვთაების სახე მიიღო. მერე კი მნათობთა კულტი თანდათან დაშორდა მიწას და გარკვეულწილად დამოუკიდებელ კულტად ჩამოყალიბდა. ამის გამოძახილია ქართველთა ძველი რწმენის ამსახველი ფორმულა:

„მზე დედაა ჩემი,

მთვარე _ მამაჩემი,

ეს წვრილ–წვრილი ვარსკვლავები

და და ძმაა ჩემი“.

მნათობთა თაყვანისცემა ჩანს ფიცის ფორმულებში: „ჩემმა მზემ“ (ქართ.), „ვფიცავ ჩვენს ზემოთ მზეს“, „ვფიცავ ამ ცეცხლის ალს“, „ვფიცავ მთვარის სახეს“ (დაღესტ.).
გაზაფხულის ბუნიაობისას ლაკები ისროდნენ იარაღით, ასევე ჩალაგარეულ მიწის ბელტებს ცეცხლს უკიდებდნენ და ზემოთ ისროდნენ. ამით ისინი სიცივეს აშინებდნენ. სოფლის მცხოვრებნი ერთად ამზადებდნენ შეშას და სოფლის განაპირას ამაღლებულ ადგილზე ანთებდნენ კოცონს, როცა ჩაიწვებოდა, იღებდნენ ნახშირის ნატეხს, ყოველ ოჯახში შეჰქონდათ და იქ ინახავდნენ, რათა სახლში სიუხვე ყოფილიყო.

გაზაფხულის (ახალი წლის) შესახვედრად ავარელი დედები ბავშვებს უცხობდნენ ცხოველის ფორმის ნამცხვრებს, რაც ცხოველთა სიმრავლის მოთხოვნას ნიშნავდა. ანთებდნენ კოცონს და მხიარულობდნენ. წინა დღით ბიჭები ამზადებდნენ მიწის გუნდებს, არჭობდნენ შიგ ხმელ ბალახს, მეორე დღეს უკიდებდნენ ცეცხლს და ჰაერში ისროდნენ. ამ დროს ბავშვები მღეროდნენ: „აივსოს სახლები მარცვლით, ბრინჯით, საქონლით“ და ა. შ.

ყუმიხებთან ქალები აცხობდნენ ტკბილეულს, წინა ღამით ანთებდნენ ლამფებს და დგამდნენ ფანჯარასთან, ალბათ ასე უჩვენებდნენ გზას ნაყოფიერების ღვთაებას, რომელიც ბნელეთიდან ბრუნდებოდა. დილით ბავშვებს გამოჰქონდათ რიტუალური პურები და მღეროდნენ სიმღერებს, რომელთა ტექსტი ასევე ბარაქიანობის თხოვნას შეიცავდა.

როგორც გაზაფხულის შეხვედრა, ისე სხვა აგრარული წეს-ჩვეულებები საყოველთაო იყო და რიტუალში მთელი კოლექტივი მონაწილეობდა (სოფელი, თემი), რადგან ოჯახური კულტებისგან განსხვავებით, აქ მთელი კოლექტივის ინტერესები იყო ჩართული. მთლიანად ბუნების ნაყოფიერების გაზრდას ისახავდა მიზნად ზემოთ მოხმობილი წეს-ჩვეულებანი. ამის უზრუნველყოფა კი ოჯახის მფარველს არ შეეძლო. ეს უფრო მაღალი რანგისა და, შესაბამისად, მეტი ძალის მქონე ღვთაების უფლებებში შედიოდა.

განსაკუთრებულად აღინიშნებოდა კავკასიაში გაზაფხულის დასაწყისში პირველი ხნულის გატანა, რადგან ამ რიტუალით იწყებოდა წლიური სამიწათმოქმედო სამუშაოები. მიღებულ შედეგზე იყო დამოკიდებული კოლექტივის არსებობა. ამიტომ მას განსაკუთრებულად აღნიშნავდნენ, რათა მიწისა და ნაყოფიერების ღვთაების გული მოეგოთ. ზოგჯერ ეს ღვთაება მცენარის ფესვის სახით გამოჩნდებოდა, რომელსაც ადამიანის ფორმა ჰქონდა და წინასწარმეტყველების უნარი გააჩნდა. ქალები ასეთ ფესვებს ღამით ამოთხრიდნენ მიწიდან, რძეში განბანდნენ და სასთუმალთან იდებდნენ, რათა თავიანთი მომავალი და ბედი გაეგოთ.
პირველი ხნულის გატანას დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა სამიწათმოქმედო მეურნეობაში. ხალხის აზრით, ის განაპირობებდა წლის მოსავლიანობას, ზოგან ამ წესს „სახნისის გამოტანა“ ერქვა, ზოგან _ „გუთნის გამოსვლა“. ხნულის გატანის დრო 20 მარტიდან თვის ბოლომდე მერყეობდა, როცა მიწა მზად იყო მოსახნავად (ამას სხვადასხვა საშუალებით არკვევდნენ).სოფლის უხუცესები გამოაცხადებდნენ პირველი ხნულის გატანის დღეს. დაღესტანში წესად ჰქონდათ, რომ ინიშნებოდა ზეიმის წამყვანი, რომელიც ამ ზეიმის ხარჯებს გაიღებდა. ზოგიერთ სოფელში ამას ნებაყოფლობით აკეთებდა რომელიმე კაცი, რომელიც ზეიმის დამთავრებისას გამოაცხადებდა თავის სურვილს, მომავალ წელს ყოფილიყო წინამძღოლი. არავის ჰქონდა უფლება, დაეწყო საგაზაფხულო ხვნა, სანამ რიტუალი არ ჩატარდებოდა.

თვლიდნენ, რომ პირველი კვალის გამტანზე იყო დამოკიდებული მოსავლის სიუხვე და მიწის ბარაქიანობა. ამიტომ „კარგი ფეხის“ მქონე კაცს ირჩევდნენ. სწორედ აქედან მოდის საახალწლო დღესასწაულის პირველი მომლოცველის _ მეკვლის სახელი. ძველად ახალი წლის მოსვლა პირველი ხნულის, პირველი კვალის გატანით აღინიშნებოდა ე. ი. მეკვლე იყო კაცი, ვისაც პირველი კვალი გაჰქონდა. იგი პირველი ეხებოდა სახნავ-სათესად განკუთვნილ მიწას და ამდენად, პირველი ხვდებოდა სათაყვანო ღვთაებას, რომელიც შესაძლოა მის კვალს, მის ნაფეხურსაც მოჰყვებოდა. სავარაუდოდ, მეკვლე ქალღმერთის ქურუმადაც შეიძლება წარმოვიდგინოთ. ამიტომ გასაგებია, რამდენად მნიშვნელოვანი იქნებოდა ოჯახში ამ ადამიანის შემოსვლა, რომელსაც ღვთის წყალობა მოჰქონდა.

მეკვლის სახელს კიდევ ერთი დეტალი ემატება. ძველ ქართულ ენაში მიწის მოხვნას „წერა“ ერქვა, ანუ კვალის გაყვანა იყო „მიწის გაწერა“, ხოლო სახვნელ იარაღს _ კავწერა (აქედან წერაქვი _ მიწის სათხრელი იარაღი). გამოდის, რომ სამიწათმოქმედო იარაღით, კავწერით, მეკვლეს გაჰყავდა კვალი. იგი მიწას „გაწერავდა“ და ამდენად, „მწერალი“ იყო, ხოლო რადგანაც მისი მთავარი ფუნქცია რიტუალური კვალის გავლება იყო, ამ უკანასკნელზე კი დამოკიდებული იყო მომავალი წლის მოსავლის ავკარგიანობა და ბარაქიანობა _ სიუხვის უზრუნველყოფა, მეკვლე ბედის მწერალიც გამოდიოდა.

სოფელში ხვნის დღის გამოცხადების შემდეგ იწყებოდა დიდი მზადება, წინამძღოლის (იმავე მეკვლის) სახლში კლავდნენ საქონელს, აცხობდნენ პურებს, ემზადებოდნენ შეჯიბრისთვის. შეჯიბრის მონაწილენი შემოდგომიდან საიდუმლოდ ემზადებოდნენ, რათა ხალხისთვის მოულოდნელი ყოფილიყო მათი გამოჩენა. სიბნელეში ამწყვდევდნენ იმ ცხოველებსა და ფრინველებს (ხარებს, მამლებს, ცხენებს), რომლებიც უნდა შეეჯიბრებინათ ერთმანეთისთვის. უღელში შებმულ ხარებს სოფლიდან მინდვრისკენ ქალი მიუძღოდა „გზის მაჩვენებლად“, ზოგან აუცილებელი იყო, რომ ფეხმძიმე ქალი გაძღოლოდა კვალის გავლებას, რათა მისი ნაყოფიერების ძალა შემატებოდა მიწას.

ყარაჩაი-ბალყარეთში „სახნისის რიტუალში“ (პირველი ხნულის გატანაში) მონაწილეობდნენ გოგონებიც, რომელთაგან ერთის „დამარხვას“ ცდილობდნენ პირველ ხნულში. მას ცოტაოდენ მიწას აყრიდნენ, მაგრამ მოხუცები გამოისყიდდნენ. შემდეგ გოგონებს სახლიდან გამოჰქონდათ სადღესასწაულო სადილი, რითიც უმასპინძლებოდნენ კაცებს.

დაღესტანში ასეთი წესი ჰქონდათ (რაც სხვაგანაც არის დაფიქსირებული): როდესაც მეკვლეს პირველი ხნული გაჰქონდა სახნისით, გარს მომდგარი ხალხი მას ესროდა მიწის ბელტებს, თოვლს, გამხმარ ნაკელს. ამ საკრალურ ცემას უნდა გამოეწვია ნაყოფიერება (იგივე მნიშვნელობა აქვს ძროხის ცემას ორსული ქალის კაბით). ქვების სროლა არ შეიძლებოდა, რადგან ამას სეტყვის გამოწვევა შეეძლო. ხნულის გატანას თან ახლდა შელოცვის ფორმულები, როგორიცაა „საკმაო იყოს წვიმა. მიწა ჯეჯილით დაიფაროს, თავთავი მარცვლებით აივსოს და სკივრი _ მატყლით“. ზოგჯერ მხვნელს წუწავდნენ ისე, რომ მისი ბეწვის მოსაცმელიდან ჩამოსულ წყალს გუბე დაეყენებინა, რათა ზაფხული წვიმიანი ყოფილიყო და კარგად ეკვება მიწა. გატანილ ხნულში ხალხი ისროდა კაკალს, ტკბილეულს, კვერცხებს (ძღვენს სწირავდნენ მიწას), ამის მერე ბავშვები კრეფდნენ. ბავშვები ხნულიდან ამოღებული მიწით სახეს ითხუპნიდნენ, რომ ავად არ გამხდარიყვნენ. ზოგან მეკვლეს _ მხვნელს ცოტა ხნით მარხავდნენ ხნულში ან მოხნულ მიწაზე გადააგორებდნენ.

დღესასწაულის დროს ხარს რქებზე ჰკიდებდნენ მრგვალ პურებს (მზის სიმბოლოს), რქებს ქონით უპოხავდნენ, რაც მათთვის ნაყოფიერების ძალის მინიჭებას ნიშნავდა. ასევე იქცეოდნენ ჩეჩნები პირველი ხნულის ზეიმზე, ისინი სახნისს თეთრად ღებავდნენ.

ის ფაქტი, რომ გუთანში შებმულ ხარებს წინ ქალი მიუძღოდა, მიწათმოქმედებაში ქალური საწყისის აღნიშვნა უნდა იყოს. საერთოდ, ადრე სამიწათმოქმედო მეურნეობაში ქალს წამყვანი ადგილი ეჭირა. მეკვლეობაც ალბათ ქალის პრეროგატივა იყო, რაც მხვნელის ქართულ სახელშიც ჩანს _ „გუთნის დედა“. იმის შემდეგ, რაც მიწათმოქმედებაში გამწევი პირუტყვის გამოყენება დაიწყეს, მამაკაცმა გადაინაცვლა წამყვან ადგილზე და ხარის კულტიც შეუერთდა ნაყოფიერების ქალღმერთის რელიგიას.

თუშეთში შრომისუნარიანი მამაკაცები ცხვარში იყვნენ. ამიტომ მიწაზე ზრუნვა ქალებს ეკისრებოდათ, გუთნისდედობასაც ისინი სწევდნენ. გაზაფხულზე ხვნის დაწყების წინ ოჯახის უფროსი ქალი გაიტანდა სახნისს ან სახვნელს მიწის ნაკვეთში და მიწა უნდა ამოეჩიჩქნა, ან როგორც იტყოდნენ თუშეთში, „მიწა შეეძრა, გამოეღვიძებინა“. ხვნის დაწყებისას აცხობდნენ სამკუთხა პატარა ხმიადებს, სახნავად გამოყვანილ ხარებს მარჯვენა რქაზე ანთებულ სანთელს მიაკრავდნენ. ერთი მესამედი სანთელი უღლის შუაშიც უნდა დაენთოთ. ხმიადებს გადატეხდნენ, თითო ნატეხს ხარებსაც შეაჭმევდნენ. არყით სასმისს აავსებდნენ და ყველაზე უფროსი რომელიც იყო, დაილოცებოდა. შემდეგ სამ მუჭა ხორბალს გადააბნევდნენ და სახვნელს სამჯერ გაატარ-გამოატარებდნენ. ამ დღეს „ხარის გასვლასაც“ უწოდებდნენ. მხოლოდ ამ რიტუალის ჩატარების შემდეგ შეეძლოთ ხვნა-თესვის დაწყება.

ფშავსა და ხევსურეთშიც იცოდნენ ხმიადის გადატეხა და ხარებისთვის მიცემა. გარდა ამისა, ისინი ხარებს კუდებზე გამოაბამდნენ ტყემლის ან ასკილის ტოტს, რომელსაც ავი თვალისგან უნდა დაეცვა პირუტყვი. სადაც კვალს გაიტანდნენ, იქ მიწის გუდას ან ბალახის კონას ჩამოჰკიდებდნენ ჯოხზე, რომელსაც ამ ხნულში ჩაარჭობდნენ. მას „ნათესების ან ნახნავის მწყემსი“ ეწოდებოდა. ქართლში „ბოსტნის დედოფალა“, კახეთში _ „ბოსტნის კუკი (თოჯინა)“ ერქვა (შდრ. დაღესტანში დაგრეხილ ფესვთან _ ქალღმერთის განსახიერებასთან). დიასახლისი უბარებდა „მწყემსს“, კარგად შეენახა და მოევლო ნათესისთვის. ჩერქეზეთში, შაფსუღების სოფლებშიც აკეთებდნენ „ბოსტნის დედოფალს“, რომელსაც „ხანცე გუაშას“ ან „ზღაპს“ უწოდებდნენ.

დაღესტანში ავარები და დიდოელები პირველი ხნულის გატანას უწოდებდნენ: „ხარის შებმას“, „ხარის გარეკვას მინდორში“ და, რაც მთავარია, „ხარის ქორწილს“. ეს სახელი იმით იპყრობს ყურადღებას, რომ მიწის მოხვნა მიწისა (ქალღვთაების) და სახნისიანი ხარის ქორწინებას გულისხმობდა, რასაც ნაყოფიერება უნდა მოჰყოლოდა.

პირველი ხნულის გატანის დღე საღამომდე საზეიმოდ ითვლებოდა. ხალხი ერთად ბრუნდებოდა მინდვრიდან, ერთად ნადიმობდნენ და გართობა-შეჯიბრებებს აწყობდნენ. თუ რიტუალის პირველ ნაწილში წამყვანი ადგილი ასაკოვან ხალხს ეჭირა, მეორე ნაწილში ისინი ახალგაზრდების გართობისა და ხალისის მაყურებელნი იყვნენ. ყოველი თამაში და შეჯიბრი სიმბოლური დატვირთვისა იყო და საბოლოო ჯამში მიწის ნაყოფიერების გაძლიერებას უწყობდა ხელს.

შემოდგომაზე, მკას ან მოსავლის აღებას ქართლ-კახეთში ახლდა წესი, რომელსაც „ჯვარიმამლობა“ ერქვა. მომკელი მუშების საკვებად იკვლებოდა საკლავი, მის თავსა და ტყავს აძლევდნენ მომკელს. დიასახლისი მკის დაწყებამდე მინდორში ჯვარს დასვამდა მფარველად, დამთავრებისას კი მას მომკელი ამოაძრობდა. კახეთის გაღმა სოფლებში მკის დამთავრების შემდეგ მუშები აწყობდნენ საერთო ტრაპეზს, სადაც თითოეული მონაწილე მოდიოდა ქათმით _ უთუოდ მამლით, რომელსაც მომკელი ოჯახის დიასახლისისაგან მაშინ ღებულობდა, როცა მკიდან დაბრუნებისას ყანის ჯვარს გადასცემდა. ამ ქათამს „ჯვრის მამალი“ ერქვა, ხოლო მამლის ხორცით მოწყობილ საერთო სუფრას _ „ჯვარიმამლობა“.

მიწის ის ნაკვეთი, რომელიც თემის გამგებლობაში იყო, მათ მთავარ სიწმინდეს წარმოადგენდა. მასში განსახიერებული იყო ნაყოფიერების ქალღმერთი და მასთან ხალხის შუამავალი ადგილის დედა. აღნიშნულ რიტუალში გარკვეულწილად ჩართული იყო ფუძის ანგელოზიც. ამაზე მიანიშნებს ფაქტი, რომ საერთო კოცონიდან თითო ნატეხი ნახშირი ყველა ოჯახში ინახებოდა, ე.ი. ოჯახის მფარველიც მონაწილეობდა ამ მნიშვნელოვან აქტში. ფუძის ანგელოზის მონაწილეობა მიწის მოხვნის რიტუალში ჩანს კიდევ ერთ დეტალში: პირველი ხნულის გატანის შემდეგ ქალები დოქებით მოტანილ კერის ნაცარს ყრიდნენ ხნულში. ფაქტობრივად, პირველი ხნულის გატანის რიტუალში ერთდებოდა მიწის ღვთაებათა სისტემაში შემავალი სამივე ძალა: დედა მიწა, ადგილის დედა და ოჯახის მფარველი. აქედან გამომდინარე, კოლექტივისთვის როგორც მიწა, ისე რიტუალი განსაკუთრებით ძვირფასი იყო. ისინი მიწის რომელიმე ნაკვეთის გასხვისებასაც არ დაუშვებდნენ. არა მარტო იმიტომ, რომ გასაყიდი მიწა თავიანთი ნაკვეთისთვის შემოეერთებინათ, არამედ იმიტომ, რომ მათ ერთობაში არ შემოსულიყო უცხო, ვინც არ იყო ამ ადგილების მფარველთა კულტს ნაზიარები და ამით არ დაერღვია ღვთაებასა და იქაურ მკვიდრთა შორის არსებული წესრიგი. ამაზე მიუთითებს მიწის ყიდვა-გაყიდვის წესების რეგლამენტაცია აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთსა და ჩრდილოეთ კავკასიის ზოგიერთ რეგიონში.

ფშავსა და ხევსურეთში სათემო მიწები ნაწილდებოდა აღლუმებად და რამდენიმე წელიწადში ერთხელ ხდებოდა მისი ხელახალი გადანაწილება. აღლუმის ქვეშ ივარაუდებოდა თანამოგვარეთა ან მეზობელთა ჯგუფი, რომელთაც მიწა უნაწილდებოდათ თანატოლი რაოდენობით, აღლუმთა რაოდენობა დადგენილი იყო თემში შემავალი სოფლებისა და სოფელში მოსახლე კომლთა რაოდენობის მიხედვით. ხევსურეთში ერთი მამის (საძმოს) წარმომადგენელი სხვა წარმომადგენელს მიწას ვერ შესთავაზებდა. მამული მხოლოდ აღლუმის შიგნით უნდა გაყიდულიყო.

ანალოგიურ მდგომარეობას ჰქონდა ადგილი ინგუშეთში. იქ საკარმიდამო მიწა კომლის მუდმივ სარგებლობაში იყო, მაგრამ მისი გასხვისების გარეშე. თუ მფლობელი მის გაყიდვას მოინდომებდა, თანამეთემეთათვის უნდა მიეყიდა. სოფლიდან აყრილის მიწა თემს რჩებოდა. კავკასიის მთიელთა მოსახლეობის სამეურნეო საქმიანობისა და მითოლოგიური წარმოდგენების ერთგვაროვნების საფუძველზე მათ ხალხური ადათ-წესებიც ერთნაირი ჰქონდათ. ამიტომ ქართველ მთიელთა შორის სადავო საკითხების გაბჭობაში არაიშვიათად იწვევდნენ ხოლმე ჩრდილოელ მეზობელ ტომთა უხუცესთა საბჭოს წარმომადგენლებს, ცნობილ ადამიანებს და პირიქით, ბევრჯერ ჩრდილოელთა სადავო საქმეებში მოუწვევიათ ქართველი ხევისთავები და ხევისბერები.

როგორც ვნახეთ, სამიწათმოქმედო რიტუალები აგებულია ქალღმერთის _ დიდი დედის (დედა მიწის) მითოლოგიაზე. აქ წინა პლანეზე გამოდის ღვთაების კვდომა _ აღდგომის ეპიზოდი, რომელიც წელიწადის დროთა ცვლას დაედო საფუძვლად. დროის ციკლური ბრუნვის დასაწყისი _ ახალი წელი _ ქალღმერთის (ან მისი სატრფოს) აღდგომას მოჰყვება.

გაგრძელება – კარდაკარ ჩამოვლა, ბერიკაობა და ტყავის სიმბოლო 

ქეთევან სიხარულიძე;  „კავკასიური მითოლოგია“; თავი მეხუთე

წყარო: metaphora.ge