კავკასიური მითოლოგია – ავადმყოფობის გამომწვევი ღვთაებები

სურათზე: ოქროს ბეჭედი კრეტიდან, რომელზეც რიტუალია (ცეკვის სახით) გამოსახული.

ავადმყოფობის გამომწვევი ღვთაებები და მათთვის განკუთვნილი რიტუალები

კავკასიელთა მითოლოგიურ წარმოდგენათა სისტემაში ექცევა დაავადებებთან დაკავშირებული რწმენები და რიტუალები. ძველი ადამიანები სამყაროს განუყოფელ ნაწილად შეიგრძნობდნენ თავს და მათი ცხოვრებაც უშუალოდ უკავშირდებოდა მთელი სამყაროს წრე-ბრუნვას. რაც კი გააჩნდათ ამქვეყნად, ყველაფერი ღვთაებების ბოძებულად წარმოედგინათ და ღვთაებათა სურვილით ეძლეოდათ, როგორც სიკეთე, ისე სიძნელეები.

მათი წარმოდგენით, სამყაროში ყველაფერს თავისი გამრიგე ღვთაება ჰყავდა, მათ შორის ავადმყოფობებსაც. ზოგჯერ ავადმყოფობა გამორჩეულობის ნიშნადაც აღიქმებოდა, მაგალითად, ანტიკურ ეპოქაში ეპილეფსია ღვთაებრივ სენად ითვლებოდა. როცა ადამიანს კონვულსია იპყრობდა, ფიქრობდნენ, რომ მას ღვთაება ეწვია. ამგვარ მდგომარეობაში ხშირად იყვნენ ღვთისმსახურნი, მისნები, როგორც პითია დელფოს სამისნოში. როცა მიწის ნაპრალთან სამფეხაზე მჯდომი პითია მიწიდან წამოსული ოხშივარით ბრუვდებოდა, მას ეწყებოდა კონვულსია, მთელი სხეული უცახცახებდა და შეცვლილი ხმით იწყებდა ქარაგმულ წინასწარმეტყველებას. ხალხის რწმენით, ეს იმას ნიშნავდა, რომ მის სხეულში აპოლონი შევიდა და პითიას საშუალებით ამცნობდა ქურუმებს მომავალს.

მსგავსი მდგომარეობა კავკასიელთა კულტმსახურებაშიც გვხვდება. ხატის (ღვთაების) მსახურთა შორის ქადაგი მნიშვნელოვანი პიროვნება იყო, რადგან იგი შუამავლობდა ხალხსა და ღვთისშვილს შორის, ამცნობდა მათ ღვთაების ნება-სურვილს. ღვთაება თვითონ ირჩევდა თავის მონას, „დაიჭერდა“ და ადამიანი თავისდაუნებურ ქმედებებს ჩადიოდა (რაც ვიზუალურად არაჯანსაღ მდგომარეობად აღიქმება). დაჭერილები იმდენს ცეკვავდნენ, რომ ძალაგამოცლილები ძირს ეცემოდნენ და თან გალობდნენ. ამის მერე იწყებდნენ ქადაგობას ანუ ლაპარაკს ღვთის სახელით.

XIX საუკუნეში გერმანელი მოგზაური ა. ზისერმანი წერდა: „ხატის მსახურთა შორის არის ქადაგი, წინასწარმეტყველი. იგი აცხადებს უხილავი სულის ნებას, ხედავს გარდაცვლილთა მდგომარეობას… განრისხებული ქადაგი ცოფდება, ყვირის, თმებს იგლეჯს, იკაწრავს სახესა და მკერდს. ერთი სოფელი მეორეს ადანაშაულებს ღვთაების განრისხებაში და საქმე ხმლებზეც მიდგება ხოლმე“.

როცა ღვთაება ხევისბრად ირჩევს კაცს, ეს მისი ავადმყოფობით იწყება. ამას „დამიზეზება“ ჰქვია. „ხატის დაჭერილი ავად გახდება. ზოგი დადუნდება, ზოგი დამუნჯდება, ზოგს რაღაცა მოუვა. აბა, ექიმი მაგას ვერ გაუგებს“. წავლენ მკითხავთან და ის ეტყვის, რომ ხატი მას თავის მსახურად ირჩევს. თუ კაცმა უარი თქვა, მას ავადმყოფობა დაუმძიმდება და შეიძლება მოკვდეს კიდეც.
ქადაგის აღგზნება ეპილეფსიის შეტევას ჰგავს და ხევისბერის მდგომარეობაც ფიზიკური უძლურებით გამოიხატება, მაგრამ ხალხი მას ავადმყოფად არც თვლის, რადგან მისი წამლობა შეუძლებელია როგორც პრაქტიკული მედიცინის, ისე რიტუალის ჩატარების თვალსაზრისით. ღვთისშვილი ამგვარად გამოხატავს თავის ნებას და ადამიანი მხოლოდ მაშინ თავისუფლდება ავადობისგან, თუ მიიღებს ხატის შემოთავაზებას.

რაც შეეხება სხვა ტიპის დაავადებებს (სახადს, ეპიდემიას), მათგან თავის დასაცავად ხალხურ ყოფაში შემუშავდა მეტად მრავალფეროვანი საშუალებები. ამ საშუალებათა ფორმა და დოზა ნაკარნახევი იყო მითოლოგიური წარმოდგენებით და ის დამოკიდებული იყო იმაზე, თუ რომელი ღვთაება ითვლებოდა ამა თუ იმ დაავადების გამომწვევად.

ბატონები

ძველად კავკასიელებს სწამდათ, რომ ადამიანი თვითონ კი არ ხდება ავად, არამედ ავადმყოფობას უგზავნის მასზე გამწყრალი ღვთაება ან ავი სული ეძალება. ამიტომ მიმართავდნენ მაგიურ-რელიგიური საშუალებებით მკურნალობას. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ ავადმყოფს არ წამლობდნენ. ისინი ფიქრობდნენ, რომ სამკურნალო საშუალებებს ეფექტი არ ექნებოდა, თუ ღვთაებას არ მოიმადლიერებდნენ. კავკასიელთა ხალხური სამედიცინო კულტურა, რომელიც საუკუნეთა მანძილზე ჩამოყალიბდა, მოიცავს როგორც სამედიცინო, ისე რიტუალურ პრაქტიკას. კავკასიისა და კერძოდ საქართველოს ტერიტორიაზე პალეოლითის ხანიდან მოყოლებული, ყველა არქეოლოგიური ეპოქის (განსაკუთრებით ბრინჯაოს ხანის) განათხარ მასალაში უხვად გვხვდება სამედიცინო იარაღ-ჭურჭელი, ნამკურნალევი ძვლები, ქირურგიული იარაღი.

ძველ ქართულში დაავადების აღმნიშვნელ სიტყვებს შორის გვხვდება „სნეულება“, „სენი“, რომელიც სიმრთელის ანტონიმია. იგი დაკავშირებულია უძველეს წარმოდგენებთან სამყაროს აგებულებასა და სიცოცხლეზე. სენი ნიშნავს წონასწორობის, სიმრთელის დარღვევას. ყველაზე უფრო ფართოდ არის გავრცელებული ტერმინი „ავადმყოფობა“, რაშიც ძველ ქართულში მხოლოდ დაავადება კი არ იგულისხმებოდა, არამედ საერთოდ ცუდად ყოფნა. ეს ტერმინი გარკვეული მსოფლმხედველობის გამომხატველია. მხედველობაში გვაქვს კეთილისა და ბოროტის დაპირისპირება. თუკი „კარგად მყოფი“ სიკეთეში მყოფს ნიშნავს, ავადმყოფობა ავი სულების ტყვეობაში ყოფნას გულისხმობდა, ანუ ადამიანის სხეულში ავი სული, ავი ძალა იყო შეჭრილი, რომლის გამოსადევნად შელოცვებსა და მაგიურ ქმედებებს ასრულებდნენ.
გადამდებ და ეპიდემიურ დაავადებათა აღმნიშვნელი იყო ტერმინი „სახადი“, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ერთხელ გადატანის მერე ეს დაავადება აღარ შეეყრება ადამიანს.
ყველაზე უფრო მდიდარი რიტუალური პრაქტიკის თვალსაზრისით არის ბავშვთა ინფექციური დაავადებები, სახადი, ე. წ. „ბატონები“, რომლებსაც ქრისტიანობის გავლენით ანგელოზებსაც ეძახიან. ამ დაავადებებს ფშავ-ხევსურეთში „ღვთის ვალი“ დაერქვა. ამ სახელში მეორდება „სახადის“ შინაარსი _ ის, რაც მოსახდელია, რაც აუცილებლად შესასრულებელია და ამას მითოლოგიურ-რელიგიური წარმოდგენა ედო საფუძვლად.

ბატონები, ხალხური განმარტებით, 7 სნეულებას მოიცავს: ყვავილს, წითელას, ქუნთრუშას, ჩუტყვავილას, ყივანახველას, ყბაყურასა და წითურას. სახადების შესახებ სერიოზული გამოკვლევა ეთნოგრაფ ვ. ბარდაველიძეს ეკუთვნის, რომელმაც ბატონების კულტი ასტრალურ რელიგიასა და ქალღმერთ ნანას (იგივე ქალ-ბარბარს) დაუკავშირა.

ბატონების კულტი ერთ-ერთი უძველესია, მაგრამ ადრე ალბათ სხვა სახელით მოიხსენებოდა. ანგელოზი ბერძნული სიტყვაა და იგი ქრისტიანობასთან ერთად შეითვისა ქართულმა, ტერმინი „ბატონი“ კი უფრო გვიან XVI საუკუნიდან ჩნდება. სახადები სულიერ არსებებად ჰყავდათ წარმოდგენილნი, რომელნიც დროდადრო მოევლინებოდნენ ადამიანებს. ბატონების საგალობლის „იავნანას“ ზოგიერთ ტექსტში სახადი ღვთიურ დაავადებად მოიხსენიება. ფაქტობრივად, იგი დაავადებად არც კი მიაჩნდათ. თვლიდნენ, რომ ღვთაებები ესტუმრნენ ოჯახს და როგორც ძვირფას სტუმრებს, ისე უნდა დახვედროდნენ. ბატონები ადამიანის სხეულში შედიოდნენ და გამონაყარით (ნანას ყვავილებით) ამცნობდნენ ამას. ვისაც ბატონები არ შეხვდებოდა, ის დაწუნებულად მიაჩნდათ _ ანგელოზები არ დაუბრძანდა, არ მოეწონათო.

საქართველოში ზოგიერთ რეგიონში ბატონების წინამძღოლად ბარბარე ითვლებოდა (დედა ქალღმერთის ერთ-ერთი გვიანდელი იპოსტასი), საწესო ლექსის მისამღერში კი ნანა იხსენიება თავისი ატრიბუტებით _ იითა და ვარდით. ეს მისამღერი _ „იავ ნანა, ვარდო ნანა“ ქალღმერთისადმია მიმართული და თავის დროზე მისთვის განკუთვნილ ვედრებას წარმოადგენდა.

ბატონებს შემდეგნაირად ხვდებოდნენ: სახადიან ბავშვს სუფთა ლოგინში ჩააწვენდნენ და საზეიმოდ მორთავდნენ. ზოგან ზაფხულში სახადიანს ბეღელშიც აწვენდნენ ამ ნაგებობის საკრალურობის გამო. ბეღელში ინახებოდა მარცვლეული და რა გასაკვირია, რომ იგი ნაყოფიერების ქალღმერთის თუნდაც დროებით სამყოფად მიეჩნიათ. ავადმყოფის ოთახი ლამაზად მორთული უნდა ყოფილიყო, რადგან ოჯახში მობრძანებულ, ბავშვის სხეულში ჩასახლებულ ანგელოზებს განსაკუთრებული პატივისცემა სჭირდებოდათ. წითელას დროს წითელ ფარდებს ჰკიდებდნენ და ავადმყოფსაც წითელ პერანგს აცმევდნენ. ზოგჯერ სახადიან ბავშვს თითებზე ბამბის ძაფებს შემოახვევდნენ, ანგელოზები (ბატონები) ბამბის ძაფებზე ითამაშებენო. ავადმყოფის სურვილი განუხრელად სრულდებოდა, რადგან მისი პირით ღვთაებები საუბრობდნენ. ფერად ტანსაცმელს იცვამდნენ ისინიც, ვინც ავადმყოფს უვლიდა. მათი სახლი იყო ბატონებისა და მათი დედის დროებითი სამყოფელი. მათ კარგად უნდა დახვედროდნენ და გაეცილებინათ კიდეც.

ავადმყოფის საწოლთან დგამდნენ ტაბლას, რომელზეც ეწყო პური, ტკბილეულობა, ცომისაგან დამზადებული შინაური და გარეული ცხოველების ფიგურები. იქვე დგამდნენ მორთულ-მოკაზმული ჩიჩილაკის მსგავს ტოტს, რომელსაც „ბატონების ხე“ ერქვა. საწოლზე ყრიდნენ იასა და ვარდს, მათ ნახარშს აპკურებდნენ ოთახში, ცეკვავდნენ და მღეროდნენ „იავნანას“, ოთახში შეჰყავდათ ცხვარი ყელზე წითელი ბაფთით. ამ ქმედებებსა და ატრიბუტებში ნათლად ჩანს, რომ რიტუალი ნაყოფიერების ღვთაებისთვის იყო განკუთვნილი, რომელსაც შეეძლო როგორც ავადობის შეყრა, ისე განკურნება.

როგორც ვხედავთ, ბატონებისადმი მიძღვნილ რიტუალში ჩართულია ცეკვა. საერთოდ, ბევრი რიტუალის, მათ შორის სამიწათმოქმედო კულტების აუცილებელი ელემენტია ცეკვა. მისი სიმბოლური და რიტუალური ფუნქციები მეტად მრავალფეროვანია. იმის გამო, რომ ცეკვა გარკვეულ რიტმს ემორჩილება, იგი ხელს უწყობს სამყაროს ორგანიზაციასა და ციკლურ მოწესრიგებას, წარმოადგენს მიწასა და ცას შორის კავშირის დამყარების საშუალებას. ცეკვას შეუძლია ხელი შეუწყოს გამარჯვების, სიყვარულის, ნაყოფიერების მიღწევას. ცეკვები კავშირშია კოსმოლოგიურ სიმბოლიკასთან.

ხალხის წარმოდგენით, საფერხულე სიმღერებსა და ცეკვებს სასწაულმოქმედი მნიშვნელობა ენიჭებოდა და მათ სამკურნალო თვისებაც გააჩნდათ. თავისი წარმოშობით ყველა ცეკვა საკრალური იყო. ყოველი ცეკვა იქმნებოდა მითოსურ წინადროში, მითოსური წინაპრის თუ ღვთაების მიერ. ამიტომ ცეკვა ყოველთვის მითოსურ მომენტს აღნიშნავს.
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი როლი ეკისრებოდა ცეკვებს მცირეაზიური დედა ქალღმერთის კულტმსახურებაში, რაც მოგვიანებით ორგიასტულ თავაშვებულობაში გადაიზარდა, რადგან ცეკვა მედიტაციის ერთ-ერთი საშუალებაა და უკონტროლოდ მისი გამოყენება ცნობიერებას აკარგვინებს ადამიანს. ნაყოფიერების კულტში ცეკვის როლზე მიუთითებს თავად ქალღმერთისა და მისი ქურუმების გამოსახულებები, რომელთა ნაწილი მოცეკვავის პოზაშია შესრულებული.

აღსანიშნავია, რომ ის, რაც დღეს მხატვრული ხელოვნების დარგად ითვლება და ესთეტიურობას ემსახურება, თავის დასაბამს რიტუალებში იღებდა და მითოსური შინაარსის შემცველი იყო. სამონადირეო სიმღერების, ასევე საგაზაფხულო კულტების ტექსტების უძველეს ნიმუშთა უმრავლესობა ფერხულს წარმოადგენდა.

ერთ-ერთი ყველაზე ძველი და პოპულარული ფორმა ფერხულისა წრისებრი იყო. სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, „ფერხული“ მრგვალად წყობას ნიშნავდა. სიმრგვალე კი მთლიანობას გამოხატავდა, რაც სამყაროს ერთიანობას გულისხმობდა. წრიული ფერხულები გამოხატავენ მთელი სამყაროს, მისი სამივე სკნელის წრებრუნვის იდეას Axis Mundi–ს (სამყაროს ღერძის) გარშემო, ცისა და მიწის კავშირს საკრალურ ცენტრში, დროის ციკლურ მდინარებას, რაც თავისთავად უკავშირდება წესრიგს. არასწორი და არეული ცეკვა ქაოსის მანიშნებელია. ფერხულის სწორი, რიტმული შესრულება სამყაროში წესრიგის, მშვიდობისა და ნაყოფიერების გარანტია. აქედან გასაგები ხდება დღეობებზე თუ სხვა რიტუალებში ფერხულის ცეკვის აუცილებლობა, რომელშიც მთელი საზოგადოება მონაწილეობდა. მგლოვიარეც კი ვალდებული იყო, ფეხი გაესვა საწესო ცეკვაში. ყოველგვარი წრე აუცილებლად გულისხმობს ცენტრის არსებობას. როგორც კი მოცეკვავეები (რიტუალის მონაწილეები) წრეს შეკრავენ, წრის შიგნით წარმოიქმნება საკრალური სივრცე თავისი ცენტრით. ფერხულებში ეს ადგილი შეიძლება ეჭიროს ღვთაების ქურუმს, სალოცავს. ბატონების „საბოდიშო“ რიტუალური ცეკვის დროს ავადმყოფის საწოლი ექცევა წრეში. იგი ღერძია, რომლის გარშემო ცეკვავენ მეფერხულენი. იმ რწმენიდან გამომდინარე, რომ ავადმყოფის სხეულში ქალღმერთი ან მისი შვილები არიან ჩასახლებულნი, ეს ფერხული წრეს კრავს ღვთაების გარშემო, რაც გვაგონებს ძველ კულტებში ქალღმერთის გარშემო ქურუმთა ცეკვას.

მიუხედავად ასეთი საზეიმო განწყობილებისა, ბატონების მოსვლა მაინც გარკვეულ სასჯელად აღიქმებოდა, რომლებსაც განრისხებული ქალღმერთი აგზავნიდა. სწორედ ამიტომ ერქვა „მებოდიშე“ დასავლეთ საქართველოში ქალს, რომელსაც სპეციალურად იწვევდნენ ბატონების გასართობად, ანუ რიტუალის შესასრულებლად. აღმოსავლეთ საქართველოში მას „ბატონების მამიდა“ ერქვა. ბატონების მისართმევ ტაბლაზე გამოსახავდნენ „საბოდიშო ჯვარს“ და ტარდებოდა „საბოდიშო“ რიტუალი. ცხრა ვაჟი და ქალიშვილი ერთმანეთის მიყოლებით უვლიდნენ ირგვლივ ავადმყოფის საწოლს (ე. ი. ფერხულს ასრულებდნენ) და მღეროდნენ „იავნანას“ ანუ ნანას სადიდებელს. მათ ეჭირათ თეფშები იის ნაყენით და გარშემო ასხურებდნენ. სიმღერის შესრულებისას ფეხშიშველი ცეკვავდა „მებოდიშეც“ და ეს შეიძლება შორეული გამოძახილი იყოს დედა ქალღმერთის კულტისა, სადაც მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა მუსიკასა და ცეკვას.

ხშირად ავადმყოფს შემოავლებდნენ წითლად შეღებილ მამალს, ბატკანს ან ძროხას. თავშემოვლის დროსაც მღეროდნენ ბატონებისთვის განკუთვნილ საგალობელს:

„ბატონებო, მოუოხეთ, მოუოხეთ, ბატონებო, ლამაზი ბატონებია, ია და ვარდი ფენია…“

ამას ასრულებდნენ ცეკვით ავადმყოფის დედა, ბებია, მამიდა. ზოგჯერ ისინი შიშვლები ცეკვავდნენ. შიშველი ქალების ცეკვით თავშემოვლა ერთ-ერთი უძველესი რიტუალის სახეცვლილ ფორმას წარმოადგენს. იყო შემთხვევები, როცა ავადმყოფის დედა ან ბებია მკერდს გაიშიშვლებდა, ძუძუებს მიწაზე გაათრევდა და ფორთხვით სამჯერ შემოუვლიდა ავადმყოფის საწოლს სიტყვებით: „დედამიწავ, გვაპატიე ჩვენი უდევრობა, ჩემი შვილი კარგად მიმყოფეო“. ეს რიტუალი დედამიწის თაყვანისცემას უკავშირდება და ბატონების კულტში ერთ-ერთ არქაულ ელემენტს წარმოადგენს.

თავშემოვლა ტარდებოდა ე. წ. „გადალოცვის“ დროსაც, რაც ბატონების სხვისთვის გადაცემას ნიშნავდა. ავადმყოფის თავშემოვლებულ სუფრას გზაჯვარედინზე გაიტანდნენ იმ აზრით, რომ გამვლელი თან წაიღებს და ბატონებიც მას გაჰყვება. გადალოცვის მაგიური რიტუალიც ბატონების კულტის ერთ-ერთი უძველესი ელემენტია. ხევში ბატონების გასტუმრების რიტუალი ასევე დედამიწის თაყვანისცემას უკავშირდება. ყვავილის მშვიდობიანი მოხდის შემდეგ დედა გულ-მკერდს გაიხსნიდა და შიშველი მკერდის მიწაზე შეხებით დაოთხილი კარამდე მიდიოდა, რომ ბატონები მშვიდობიანად გაესტუმრებინა.

„იავნანა“ ადრინდელ საფეხურზე შეიქმნა, როგორც რიტუალური სიმღერა და ბოლო დრომდე შეინარჩუნა ეს ფუნქცია, თუმცა ვერ ვიტყვით, რომ მთლიანად ტექსტი ძველია, მაგრამ მასში ძველი წარმოდგენები აირეკლა, როცა ბატონები შვიდი და-ძმის სახით აღიქმებოდნენ. ისინი შორეული ქვეყნიდან მოდიოდნენ და საგანგებო მასპინძლობას ითხოვდნენ.

ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხთა რიტუალები

ქართველების გარდა, კავკასიის სხვა ხალხებშიც შემორჩა ბოლო დრომდე ავადმყოფობებსა და ეპიდემიებთან დაკავშირებული რიტუალები ან მათი ფრაგმენტები. როგორც აღვნიშნეთ, საქართველოში ამ რიტუალებსა და მითოსურ სახეებზე გარკვეული გავლენა ქრისტიანობამ იქონია. ასევე ჩრდილოეთ კავკასიის მაჰმადიანი მოსახლეობის წეს-ჩვეულებებშიც შევიდა ისლამის ელემენტები, მაგრამ რიტუალების სტრუქტურა მაინც ინარჩუნებდა ძველ, წარმართობის დროინდელ სახეს.

ოსებს სწამდათ, რომ ყვავილის ავადმყოფობას ჰყავდა თავისი ღვთაება „ალაურდი“. ამ ღვთაების სახე დიდი ხნის წინ წაიშალა ხალხის მეხსიერებიდან, მაგრამ კულტის ფრაგმენტები მაინც დარჩა ხალხის ყოფაში და მას ბევრი საერთო აქვს „ბატონებისადმი“ მიძღვნილ რიტუალთან. ალაურდები, როგორც ბატონები, მრავლობით რიცხვში იხსენიებიან, თუმცა არ ჩანს კერძოდ რამდენი ალაურდია.

ქართველების მსგავსად, ამ წეს-ჩვეულებას ქალები ატარებენ, რომლებიც წრიულ მოძრაობებს აკეთებენ ავადმყოფის საწოლის გარშემო და ცდილობენ ღვთაებების მომადლიერებას, გამოხატავენ სიხარულს მათი მობრძანების გამო. როცა ბავშვი ყვავილით გახდებოდა ავად, დედის მეგობარი ქალები იკრიბებოდნენ ოჯახში. აცხობდნენ კვერებს, რომლებზეც საკმეველს დებდნენ. სამი კვერი ეჭირათ ბავშვის თავს ზემოთ (თავშემოვლის მსგავსად). ქალები წრიულად დგებოდნენ საწოლის გარშემო. შემდეგ სიარულით წრეს უვლიდნენ და მღეროდნენ: „ო, ნათელო ალაურდებო! თქვენ გევედრებით. ვმხიარულობთ და ვიღიმებით, რადგან თქვენ მოიღეთ მოწყალება და გვესტუმრეთ. თეთრ ხარებს დაგიკლავთ, ბავშვს კი თეთრი მარმაშების დანიავებით გავაგრილებთ. მოგიმზადებთ გემრიელ კვერებს საუკეთესო ჭვავითა და ხაჭოთი. მოგიდუღებთ კარგ ლუდს. გაგამგზავრებთ იქ, სადაც მიწაზე რბილი ბამბაა დაგებული, რომ რბილად დაწვეთ. აჩუქეთ ჩვენს ბავშვს ჯანმრთელობა. მაშინ მოგამაგრებთ ვერცხლის მშვენიერ ფრთებს და თქვენ შეძლებთ სამშობლოში დაბრუნებას“. ეს ბოლო ფრაზა გვიჩვენებს, რომ ოსების წარმოსახვაში ალაურდები, როგორც ბატონები, სხვა ქვეყნიდან მოდიან პერიოდულად და ისევ ბრუნდებიან თავიანთ სამშობლოში.

ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში ავადმყოფობის ღვთაებად მიაჩნდათ უნ–ნანილგ (იგივე უ–ნანა). იგი მისანი დედაბრის სახით წარმოედგინათ, რომელიც ავადობას ავრცელებდა. სადაც გამოჩნდებოდა მაღალი, ხმელ-ხმელი ქალი ძონძებში, იქ უსათუოდ იფეთქებდა ეპიდემია (უ არის ეპიდემია, ავადმყოფობა, ნანილგ _ დედა). ეპიდემიების გაჩენას უკავშირებდნენ უ-ნანას ბოროტ ნებას. ცდილობდნენ მისი გულის მოგებას, მსხვერპლს სწირავდნენ, უწოდებდნენ „ოქროს წმინდანს“. ეპირფერებოდნენ, რომ ესიამოვნებინათ მისთვის, კეთილად განეწყოთ ადამიანებისადმი და სთხოვდნენ, წასულიყო.

ჩეჩნებისა და ინგუშების რწმენით, ოჯახის წევრის ავადმყოფობის დროს არ შეიძლებოდა მწუხარების გამოხატვა. პირიქით, მხიარულობდნენ, ავადმყოფს კარგ განწყობას უქმნიდნენ და ამით ავადობის გამომწვევ ღვთაებასაც ამხიარულებდნენ (როგორც „ბატონების“ მომადლიერებას ცდილობდნენ საქართველოში).

დაღესტანში ავარელების მითოსურ პერსონაჟთა შორის იყო ავადმყოფობების პერსონიფიცირებული ქალღვთაება როდხულაი, ავი, ადამიანებისადმი მტრულად განწყობილი. ასეთი შეხედულება მასზე გვიან ჩამოყალიბდა იმის გამო, რომ ის ავადობის მომტანი იყო. თავისი წარმოშობით იგი მიწათმოქმედების ღვთაებაა, მაგრამ მისი თავდაპირველი ბუნება დავიწყებას მიეცა. მარცვლეულობასთან მის შორეულ და უკვე დამახინჯებულ კავშირზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ როდხულაისგან თავის დასაცავად ამზადებდნენ მარცვლეულის ნახარშს (ალბათ კორკოტის მსგავს კერძს) იმ რწმენით, რომ ამ საკვებს მისი მოკვლა შეეძლო. რასაკვირველია, ეს არის დამახინჯებული სახე იმ არქაული შესაწირავისა, რომელსაც მარცვლეულის პროდუქტის სახით სწირავდნენ ღვთაებას არქაულ ხანაში.

ხალხის წარმოსახვით, როდხულაი მაღალი ძონძებში ჩაცმული ქალია, შებრუნებული ტერფებითა და ფეხზე ხშირი შავი თმებით. იგი ცხოვრობდა კლდეებში, საიდანაც საღამოობით ჩამოდიოდა და რომელ სოფელშიც უნდოდა, იქ შედიოდა. მისი დამნახავი ადამიანი ავადდებოდა, აციებდა და კვდებოდა. როდხულაი ეჭიდავებოდა შემხვედრ ადამიანს და ყოველთვის ამარცხებდა.

ხალხი ყვებოდა, რომ იყო ერთი მწყემსი სახელად ხაბუჩა. როდხულაიმ მას პირობა დაუდო, რომ თუ მასთან ჭიდილში დაამარცხებდა მწყემსს, ავად გახდიდა. როდხულაი მასთან დასისხლიანებული ფეხებით მოვიდა. ხაბუჩამ ვერ შეძლო მისი მორევა. იგი ორთაბრძოლაში დამარცხდა და მოკვდა. ამ გადმოცემაში რუდიმენტის სახით არის შემორჩენილი ქალღმერთისა და მისი სატრფოს ურთიერთობა, რომელიც ტრაგიკულად, სატრფოს სიკვდილით მთავრდება.

ავარელები (სოფ. ტინდინის მცხოვრებნი) ახალი წლის დაწყებისას ატარებედნენ რიტუალს, რომ მთელი წლით დაეცვათ თავი როდხულაის შემოტევისგან. 22 დეკემბერს სოფლის ცენტრში დგამდნენ 5-6 დიდ ქვაბს და ხარშავდნენ სოფლის მოსახლეობისგან შეგროვებული მარცვლეულის ფაფას. გოგონებს მიჰქონდათ ნახარში სოფლის მახლობელი კლდეებთან და ასხურებდნენ ნახარშს (ადრე კი ალბათ ასე აპურებდნენ ღვთაებას და იმადლიერებდნენ). სჯეროდათ, რომ წვავდნენ როდხულაის. ამ რიტუალისთვის ირჩევდნენ ფეხმარდ გოგოებს, რომლებიც ნახარშის მისხურების შემდეგ სირბილით ბრუნდებოდნენ უკან, რომ ღვთაებისგან ავადობა არ მიეღოთ. ეს ჩუმად (უმზრახად) უნდა გაეკეთებინათ. ისინი სოფლისკენ მიმავალ ყველა ბილიკზე ნაწილდებოდნენ და ისე ბრუნდებოდნენ სირბილით (ფაქტობრივად, წრეს კრავდნენ, ანუ სოფელი ექცეოდა საკრალურ სივრცეში, რაც მისი დაცვის საშუალება იყო).

მოხარშული ფაფის ნაწილს ურიგებდნენ მაცხოვრებლებს. თავის მხრივ, ყველა ოჯახში იხარშებოდა მსგავსი ფაფა. მის ნახარშს ასხამდნენ სახლის გარშემო, ასხურებდნენ პურის შესანახ სკივრებს, საწოლებს, ბოსელსა და საქათმეს. არც ერთი ადგილი არ უნდა დაეტოვებინათ, სადაც როდხულაის შეეძლო დამალვა. ამავე დროს ბიჭები სოფლის გარეთ კლდეების ნაპრალებში წვავდნენ მცენარეების ნარჩენებს, განსაკუთრებით ხმელ, სლიკინა ბალახს (მას „კიური“ ჰქვია), რომლებიც როდხულაის თმებად ითვლებოდა.

ნოღაელებს ჰქონდათ ასეთი ჩვეულება: ეპიდემიის დროს აწყობდნენ რიტუალს, რომელსაც „ჯასაკი“ ან „კურმანლიკი“ ერქვა. მას ატარებდნენ ქალები. არჩეული ორი-სამი ქალი ჩამოივლიდა სოფელს და აგროვებდა შემოწირულ ხორბალს, ფქვილეულს, პურეულსა და ფულს). დანიშნულ დღეს აულის ყველა ქალი (ხნიერიც და ახალგაზრდაც) შეიკრიბებოდა მდინარესთან. შეგროვებული შემოწირულობის გარდა დამატებით მოჰქონდათ პროდუქტი, ვისაც რა შეეძლო. გააჩაღებდნენ კოცონს და იწყებდნენ მზადებას: აცხობდნენ, ხორცს ხარშავდნენ, მწვადს წვავდნენ. მოწვეული სასულიერო პირები წარმოთქვამდნენ ვედრების ლოცვას. ამის შემდეგ ქალები ჯგუფებად ნაწილდებოდნენ და მთელ საჭმელს იყოფდნენ. სასულიერო პირებს საუკეთესო ნაჭრებს უდებდნენ. ძვლებსა და ნარჩენებს წვავდნენ ან მიწაში მარხავდნენ, რომ ძაღლებს არ შეეჭამათ და არ წაებილწათ წმინდა დღესასწაული.

მამაკაცები ჯასაკში არ მონაწილეობდნენ, მაგრამ თუკი სოფელს დიდი უბედურება დაატყდებოდა თავს (ხოლერა ან სხვა მძიმე ავადმყოფობის ეპიდემია), მაშინ კი მთელი საზოგადოება იკრიბებოდა განსაკუთრებული რიტუალის ჩასატარებლად. არავინ გადიოდა მინდვრის სამუშაოზე. ერთობლივად იყიდდნენ შავ ძროხას და მიდიოდნენ მდინარესთან. შეკრულ ძროხას ორმოსთან აწვენდნენ. საერთო ლოცვის შემდეგ ძროხას დაკლავდნენ ისე, რომ სისხლი ორმოში ჩადიოდა, სადაც შემდეგ მის შიგნეულობასა და ძვლებს მარხავდნენ. ამ დროისათვის მომზადებული იყო გუთანი, რომელშიც ექვსი ხარი ება და ძველი ხმალი. მთელ საქონელს სოფელში შერეკავდნენ, ხოლო წმინდა (შავი) ძროხის ტყავით პროცესია მოძრაობას იწყებდა. წინ ორი ახალგაზრდა მოლა ყურებში ხელებს წაავლებდა ძროხის ტყავს და მას სიმღერით მიათრევდნენ. მათ უკან გუთანს გაჰქონდა ღრმა ხნული, ხოლო ერთი მოლა ხმელი წვერით ხაზავდა ხნულს. ამ პროცესიას მიჰყვებოდა მთელი სოფელი, რომელიც შეძახილით პასუხობდა ყურანის კითხვას. ხნულით შემოხაზავდნენ მთელ სოფელს და ისევ მდინარესთან ბრუნდებოდნენ, სადაც საზოგადო სადილი იმართებოდა.

როგორც ვხედავთ, ზემოთ აღწერილი რიტუალების მხოლოდ ფრაგმენტებია შემორჩენილი, რომელშიც მაჰმადიანი სასულიერო პირები მონაწილეობენ, მაგრამ მასში არის საგულისხმო დეტალები, რომლებიც არქაული რიტუალის რუდიმენტებს წარმოადგენენ. ქალების ჯასაკში ფქვილისაგან დამზადებული საკვები და მარცვლეული სჭარბობს, რაც იმის ნიშანია, რომ სავედრებელ ღვთებას რაღაც კავშირი უნდა ჰქონოდა ნაყოფიერებასთან, ხოლო ნაყოფიერების ქალღვთაებას რომ ავადმყოფობების შეყრა და განკურნება შეეძლო, ამას არა მარტო კავკასიური, არამედ სხვა ხალხთა მითოლოგიური მასალაც ადასტურებს. გარდა ამისა, ნაყოფიერების ღვთაების კუთვნილად ითვლებოდა წყალი, მდინარე და ეს რიტუალებიც ხომ მდინარის პირას ტარდებოდა.

საზოგადო რიტუალი იმის ილუსტრაციაა, თუ როგორ კრავენ წრეს მონაწილეები სოფლის გარშემო. გუთნითა და ხმლით გაკეთებული ხნულით შემოიხაზა საკრალური სივრცე, რომლის ცენტრში მოექცა დაავადებული ადგილი _ მთელი სოფელი (ისე, როგორც ავადმყოფის საწოლი ხდება ბატონების ფერხულის ღერძი) და ამ საშუალებით ცდილობდნენ მის განწმენდას. მნიშვნელოვანი დეტალია შავი ძროხა _ შესაწირი, რომელიც ხშირად ეძღვნებოდა ნაყოფიერების ქალღმერთს. ამასთან ყურადღება უნდა მივაქციოთ რიტუალის ერთ ეპიზოდს _ ძროხის დაკვლას ორმოსთან. ორმოში მსხვერპლის დაკვლა ერთ-ერთი დეტალია რიტუალისა, რომელიც დედა ქალღმერთს ეძღვნებოდა.

მცირე აზიის მთიან ქვეყნებში, კერძოდ ფრიგიასა და ლიდიაში, აგრეთვე სხვა მოსაზღვრე მხარეებში ეთაყვანებოდნენ სიცოცხლის მომნიჭებელ ქალღმერთ კიბელეს, რომლის სატრფო ატისი მოგვიანებით მზის ღმერთი გახდა. ისინი ერთად განასახიერებდნენ მიწისა და ცის კავშირს. ეს იყო საკმაოდ ძლიერი და მიმზიდველი კულტი, რომელიც ჯერ საბერძნეთში, მერე რომში გადაიტანეს, თუმცა მუდამ ახსოვდათ მისი აღმოსავლური წარმომავლობა. საბერძნეთში კიბელეს კულტს შეერწყა რეას _ ღმერთების კულტი, რამაც უფრო მრავალფეროვანი და ღრმა გახადა ქალღმერთის სახე. დემეტრეს მსგავსად კიბელეც საიდუმლო მისტერიებს დაუკავშირეს, მისმა ქურუმებმა კი, რომლებიც მხოლოდ აღმოსავლური წარმოშობის ადამიანები იყვნენ, საკმაოდ რთული და იდუმალი იერარქია შექმნეს.

რომში ატისისა და კიბელეს მისტერიები და დღესასწაულების ციკლი გაზაფხულზე, 15 მარტს იწყებოდა. ამ ციკლში ჩართული იყო ტაურობოლიუმის რიტუალი (სიტყვასიტყვით „ხარის დაკვლა“, „ხარის მსხვერპლად შეწირვა“), რომლის დროსაც ხარს კლავდნენ ორმოს პირას. იქ ღარი იყო გაკეთებული, რომლითაც სისხლი ორმოში ჩადიოდა და შიგ მყოფი ადეპტი განიბანებოდა. ისევე, როგორც მისტერიების სხვა დეტალები, ტაურობოლიუმის შინაარსიც სახალხოდ არ იყო განმარტებული. უნდა ვივარაუდოთ, რომ სხვა დატვირთვასთან ერთად ორმოში ხარის სისხლის ჩადინება დედამიწისთვის განკუთვნილი შესაწირავი იყო. ეს ლოგიკურია, თუ გავითვალისწინებთ, რომ დედა ქალღმერთი მიწას განასახიერებდა და ცოცხლებთან ერთად მიწისქვეშეთის მეუფეც იყო. ამ მსხვერპლით მისი მომადლიერება ხდებოდა. მიწისათვის ამგვარი მსხვერპლშეწირვა, როდესაც სისხლს ან ქათმის ბულიონს მიწაში ასხამდნენ, კავკასიაშიც გვხვდება და მას „მიწის გაჯერებას“ უწოდებდნენ. ნოღაელების ზემოთ ნახსენები რიტუალის გარდა, ძროხას ორმოსთან ახლაც კლავენ კახეთში თეთრი გიორგის სალოცავში, მაგრამ დღეს მას ადრინდელი შინაარსი დაკარგული აქვს და ამას იმით ხსნიან, რომ სალოცავის ტერიტორია სისხლით არ დაისვაროს.

ჩერქეზეთში ეპიდემიის, კერძოდ, ხოლერის განდევნისთვის ატარებდნენ რიტუალს, რომელიც ძალიან ჰგავს ნოღაელთა წეს-ჩვეულებას. ამოირჩევდნენ ერთ მართალ და მორწმუნე მოხუცს, რომელსაც თავის სიცოცხლეში არაფერი მოუპარავს. შემდეგ სასულიერო პირის თანდასწრებით დაკლავდნენ ხარს, ტყავს მოხუცს დააჭერინებდნენ მარჯვენა ხელში, მარცხენაში _ ჯოხს. მოხუცს უკან მოჰყვებოდნენ აულის უხუცესები და სასულიერო პირები, მათ უკან კი მთელი მოსახლეობა მისდევდა. შემოუვლიდნენ სოფელს ისე, რომ სწორ ოთხკუთხედს მოხაზავდნენ. პროცესიას წინ მიუძღოდა ხარებშებმული გუთანი, რომლის სახნისითაც ხაზავდნენ ოთხკუთხედს, ხოლო მის გვერდებზე ტოვებდნენ შუალედებს, ანუ ხოლერას გზას უტოვებდნენ, რომ ის სოფლიდან წასულიყო. ამის შემდეგ მეჩეთში ილოცებდნენ, წინასწარ ნაყიდ საქონელს დაკლავდნენ, ალაჰს შესწირავდნენ, დანარჩენს კი ღარიბებს ურიგებდნენ. ეს მეორდებოდა სამი დღის განმავლობაში, ოღონდ სახნისის გარეშე აკეთებდნენ წრეს.

როგორც დავინახეთ, კავკასიაში ავადმყოფობებისა და ეპიდემიების გამომწვევად ნაყოფიერების ქალღმერთი და მისი შვილები ან თანმხლები ღვთაებები მიაჩნდათ. მათ მოსამადლიერებლად ატარებდნენ რიტუალებს, რომლებსაც მსგავსი სტრუქტურა და დეტალები გააჩნდათ. ეს კი იმაზე მეტყველებს, რომ წარსულში მთელ კავკასიაში ერთგვაროვანი მითოლოგიური სისტემა არსებობდა, რომელშიც ავადმყოფობის გამომწვევ ღვთაებებს თავისი ადგილი ჰქონდათ მიჩენილი.

ქეთევან სიხარულიძე – „კავკასიური მითოლოგია“

წყარო: metaphora.ge