კავკასიური მითოლოგია – ქალღმერთი დიდი დედა

სურათზე: კიბელე — წარმოშობით ძველი ფრიგიული ღვთაება, დიდი დედა, მიწიერ არსთა მშობელი, ბუნების ამყვავებელი, განმანაყოფიერებლი და ამაღორძინებელი (ქანდაკება: მადრიდი. ესპანეთი).

იმისათვის, რომ გავიგოთ, რას წარმოადგენდა ქალღმერთის _ დიდი დედის კულტი კავკასიაში, გავეცნოთ იმ საერთო ნიშნებს, რომლებითაც ხასიათდებიან მსოფლიოს ხალხთა მითოლოგიებში დედა ღვთაებები და რაც მოგვეხმარება მისი ზოგადი სახის წარმოსახვაში. ყველა ხალხის მითოლოგიურ-რელიგიური სისტემის პირველ საფეხურზე იგულისხმება ქალღმერთის _ დიდი დედის კულტის არსებობა, რომელმაც უნივერსალური სახე მიიღო.

არქაული ხანის ადამიანთა წარმოდგენით, მას სიცოცხლის მიმნიჭებელი ძალა გააჩნდა. ამიტომ ბუნების ყველა სფეროში გაბატონდა და მრავალფუნქციურ მითოსურ სახედ ჩამოყალიბდა, რომელიც ნაყოფიერებასთან, სიცოცხლესთან დაკავშირებულ სფეროს განაგებდა. როგორც წესი, დიდ დედას უკავშირებდნენ მიწას (ზოგჯერ აიგივებდნენ მასთან), უფრო ფართოდ კი იგი ბუნების ქალურ დამბადებელ საწყისს განასახიერებდა, იყო ღმერთებისა და ადამიანების დედა, მეუფებდა ცხოველთა და მცენარეთა სამყაროში, განაგებდა ამინდს, მასზე იყო დამოკიდებული წვიმის მოსვლა და, შესაბამისად, მოსავლის სიუხვე.

დიდი დედის თაყვანისცემის ყველაზე ადრეული დადასტურებაა ზედა პალეოლითის ხანის ქალის ფიგურები გამოკვეთილი სქესობრივი ნიშნებით, რაც მათ საკულტო დანიშნულებაზე მეტყველებს. მსგავსი გამოსახულებანი ნაპოვნია ნეოლითისა და ენეოლითის ხანის სადგომებშიც.

დღეს ძნელია იმის დადგენა, რა დეტალებს შეიცავდა დიდი დედის კულტი თავისი განვითარების ადრეულ საფეხურზე ან როგორ ჩამოყალიბდა მისი ერთიანი მითოლოგიური სახე, მაგრამ არქეოლოგიური მასალისა და ფოლკლორულ-ეთნოგრაფიული მონაცემების საფუძველზე მაინც შეიძლება ძირითად ნიშნებზე საუბარი. ზოგი მეცნიერი ვარაუდობს, რომ მას წინ უძღოდა დარგობრივი ქალღვთაებების კულტი, რომელთა ფუნქციები შეითავსა ერთიანი ქალღმერთის მოგვიანებით ჩამოყალიბებულმა სახემ. სხვები ვარაუდობენ, რომ უძველეს ხანაში ადამიანებმა შექმნეს ერთი მშობლის _ დიდი დედის სახე, რომელიც შემდგომში დანაწევრდა დარგობრივ ღვთაებებად. არ არის გამორიცხული, რომ ამ სახის განვითარების ისტორიაში ორივე პროცესს ჰქონოდა ადგილი. ცალკეული ღვთაებები გაერთიანებულიყვნენ ერთ სახეში, ხოლო თავისი მითო-რელიგიური ფუნქციის ამოწურვის შემდეგ ერთიანი სახე კვლავ დანაწევრებულიყო დარგობრივ ქალღვთაებებად. ასეთი რამ არ არის უცხო მითოლოგიისათვის, რომელიც არ არის ერთხელ და სამუდამოდ შექმნილი უცვლელი სისტემა. იგი, როგორც ადამიანთა ყოფისა და ცნობიერების გამომხატველი, მუდამ იცვლება და აქვს როგორც აღმასვლისა და განვითარების, ისე დაკნინებისა და გაქრობის პერიოდები.

ერთი რამ ფაქტია: გვაროვნული წყობის ადრეულ ეტაპზე არსებობდა ქალღმერთის კულტი, რომლის ადგილს მითოლოგიურ სისტემაში განსაზღვრავდა მისი შემოქმედებითი ფუნქცია, რასაც რამდენიმე ასპექტი გააჩნია. ერთი ის, რომ როგორც შემოქმედი ღმერთის მეუღლე, იგი მონაწილეობს სამყაროს შექმნაში და ამ რანგში მყოფი იგი, როგორც წესი, მიწას განასახიერებს, მეორე, დედა ქალღმერთი მონაწილეობს იმ არსებათა დაბადებაში, რომლებიც სამყაროში ცხოვრობენ: ღმერთების, ადამიანების, ცხოველების, ურჩხულებისა და სხვ. ზოგიერთი ხალხის მითოლოგიაში ამ ორ ფუნქციას სხვადასხვა ქალღმერთი ინაწილებს. მაგალითად, ბერძნულ მითოლოგიაში ურჩხულებს წარმოშობს გეა (დედამიწა), ხოლო ღმერთების დედაა რეა.

ქალღმერთის შემოქმედებითი ფუნქციის მესამე არსებითი ასპექტია ნიადაგის, ცხოველებისა და ადამიანთა ნაყოფიერების, აქედან გამომდინარე კი, ცოლქმრული ურთიერთობისა და დედობის მფარველობა. ამ ნიშნის გამო მას განსაკუთრებულ პატივს ქალები მიაგებდნენ.

ძველი ხალხების მითოლოგიაში დიდ ქალღმერთს ახლავს მისი სატრფო, კვდომისა და აღდგომის მამრი ღვთაება (ქალღმერთის სახის განვითარებაში ეს გვიანდელი საფეხურია), მაგალითად, ისიდა და ოსირისი, კიბელე და ატისი, იშთარი და თამუზი და სხვ. ორივე ერთად განასახიერებს ბუნების განახლების მარადიულობას. სწორედ ეს ნიშანი გახდა იმის მიზეზი, რომ მისტერიებსა და იდუმალ კულტებში ქალღმერთმა უპირატესი ადგილი დაიკავა.

დიდი ქალღმერთი მიაჩნდათ ქალაქების დამფუძნებლად და მფარველად. მას ხშირად გამოსახავდნენ კოშკის ან ციხე-სიმაგრის გვირგვინით და სპეციალური ლოცვით მიმართავდნენ, როცა ქალაქის შენებას იწყებდნენ.

ქალღმერთის მნიშვნელოვანი ფუნქცია იყო კულტურის მფარველობა. რამდენადაც იგი მიწას განასახიერებდა და ნაყოფიერებაც მასზე იყო დამოკიდებული, მიწათმოქმედების აღმოცენების ხანაში იგი განაგებდა ადამიანთა საარსებო გარემოს შექმნას. სიტყვა “კულტურა” თავისი პირვანდელი მნიშვნელობით ლათინურ ენაზე მიწის დამუშავებას ნიშნავს. შემდგომ ამ ცნების მნიშვნელობა გაფართოვდა, მაგრამ ნიშანდობლივია, რომ კულტურის სათავე მიწათმოქმედების დაწყებას უკავშირდება. ისტორიიდან ცნობილია, რომ კულტურის მთავარი შემოქმედი მიწათმოქმედი ხალხები იყვნენ. გარდა ამისა, ქალღმერთს, როგორც დიდ შემოქმედს მიეწერებოდა შთაგონების ძალაც. ამიტომ რაც კულტურასა და ხელოვნებას უკავშირდება, ყველაფერი მის ფუნქციებში შედიოდა.

უნდა ითქვას, რომ ქალღმერთს ქაოსის ნიშნებიც ახასიათებს, რაც კულტურის ოპოზიციას წარმოადგენს და ველურობასა და თავაშვებულობაში გამოიხატება. ერთი შეხედვით, ეს წინააღმდეგობას ქმნის დიდი ქალღმერთის სახის მთლიანობაში, მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ მითოლოგიურ წარმოდგენებში იგი სამყაროს და, შესაბამისად, სიცოცხლის სათავეა, ამიტომ სრულიად ბუნებრივად აერთიანებს თავის თავში ქაოსსა და მისგან წარმომადგარ კოსმოსს. შესაძლოა, ამ წარმოდგენების საფუძველზე შეიქმნა ორ და სამსახოვანი ქალღმერთების სახეები, მაგალითად, ბერძნული ჰეკატე. უნდა ვივარაუდოთ, რომ ამ წინააღმდეგობის სათავე იმ ძირითადი ოპოზიციიდან მიმდინარეობს, რაც საყოველთაოა ყველა ხალხის კოსმოლოგიისათვის. ესაა კოსმოსისა და ქაოსის დაპირისპირება (კულტურა და ველურობა, კეთილი და ბოროტი, დადებითი და უარყოფითი). ქალღმერთის ქაოსური ნიშნების გამოხატულება მის კულტთან დაკავშირებული ორგიები, თავაშვებული მსვლელობები ხმაურიანი საკრავების თანხლებით, რომლის ეგზალტირებული მონაწილეები თავსაც ისახიჩრებდნენ.

ცეკვა-თამაში, სიმღერა ის აუცილებელი ელემენტებია, რომელიც დედა ქალღმერთის კულტს ახლდა (ამას კავკასიური მასალაც ადასტურებს), რადგან სწორედ ცეკვითა და სიმღერით ქმნიდა ეს ქალღმერთი სამყაროს. კნოსოს (კ-ნი კრეტა) მთავარ სამლოცველოში ნაპოვნი ცნობილი გამოსახულება გველებიანი ქალღმერთისა მოცეკვავის პოზაშია შესრულებული. ამგვარ წარმოდგენებს კარგად წარმოაჩენს კოლუმბიაში მცხოვრები სამხრეთამერიკელი ხალხის _ კაგაბას მონათხრობი დიდ ქალღმერთზე. მოგვაქვს სანიმუშოდ ეს ტექსტი, რადგან მასში მეტ-ნაკლები სისრულით ჩანს დიდი დედის უნივერსალური მახასიათებლები:

“ჩვენი სიმღერების დედა ყველა ჩვენი თესლის დედაა. მან გაგვაჩინა დროთა დასაბამისას, ამიტომ იგი ყველა ადამიანის, ყველა ხალხის დედაა. იგი ქუხილის, წყლის ნაკადის, ხეების, მიწის ნაყოფთა და ყველა საგნის დედაა. იგი ჩვენი საცეკვაო მორთულობისა და ტაძრების დედაა. იგია ერთადერთი დედა, რომელიც გვყავს. იგია ცეცხლის, მზისა და ირმის ნახტომის დედა, წვიმის დედა. იგია ერთადერთი დედა, რომელიც გვყავს. მან ცეკვითა და სიმღერით დაგვიტოვა ნიშანი ჩვენს ტაძრებში”.

სამყაროს შემქმნელი ქალღმერთი სოციალური სტრუქტურის წარმმართველადაც გვევლინება. როგორც უძველესი მითოსური სახე, იგი მატრიარქატის ეპოქის კუთვნილებაა. ეს არის საზოგადოებრივი წყობის ერთ-ერთი პირველი ფორმა, რომლის დროსაც გვარის ნათესაური ურთიერთობა აიგებოდა ქალის, დედის ხაზით. მატრიარქატის შიდა სტრუქტურის განსაზღვრა, მასში მამაკაცის როლის დადგენა ჭირს, რადგან ეს არის უძველესი ეპოქების ფორმაცია და მასზე საუბრისას უმთავრესად ვარაუდებს ეყრდნობიან. ძველი ადამიანი ხედავდა, რომ სიცოცხლის დამბადებელი ქალი იყო. ეს თვალსაჩინოება საკმარისი აღმოჩნდა იმისათვის, რომ მის წარმოსახვაში ბუნების სასიცოცხლო ძალაც ქალის სახეში განსახიერებულიყო. გარდა ამისა, იმდროინდელი კოლექტივების ყველაზე სტაბილურ ნაწილს ქალები შეადგენდნენ, რომლებიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ სამეურნეო ცხოვრების ყველა სფეროში, განსაკუთრებით ბავშვების მოვლა-პატრონობაში, ცეცხლის შენახვაში, საოჯახო მეურნეობის წარმართვაში. მიწათმოქმედების დაწყების პირველ ეტაპზეც მეურნეობაში ქალებს წარმმართველი როლი ეკისრებოდათ.

როგორც ჩანს, ამ ვითარებას ასახავს ქართული ტერმინი “გუთნის დედა”, რომელიც ისტორიულად ცნობილ პერიოდში მამაკაცს მიემართება. ამ გარემოებათა ძალით საზოგადოებრივი ორგანიზაციის პირველი მოწესრიგებული ფორმა იყო ნათესავთა კოლექტივი, რომელიც წარმოშობით დედის ხაზით იყო ერთმანეთთან დაკავშირებული, ე. ი. დედისეული გვარი. არქეოლოგიური აღმოჩენებით დასტურდება, რომ ქვედა პალეოლითიდან ზედაზე გადასვლის სტადიაზე წარმოიქმნა თემურ-გვაროვნული წყობა დედისეულ-გვაროვნული კოლექტივის სახით. ამავე პერიოდს ეკუთვნის ქალის ზემონახსენები ქანდაკებები, ე. წ. ზედაპალეოლითური “ვენერები”, რომლებიც მიუთითებენ დედისეული გვარის ჩასახვაზე. ზოგ მეცნიერს მიაჩნია, რომ ისინი უკავშირდებიან დედის ნაყოფიერების კულტის წარმოქმნას, სხვები მათში ხედავენ საოჯახო კერის უფროსსა და მფარველს, რომელიც განასახიერებდა გვაროვნული ჯგუფის ცხოვრების ერთიანობას. ამ ფორმაციის დამადასტურებელი მასალა საქართველოს ტერიტორიაზეც მოიპოვება. მაშინ ქართველები ცალკე “სახლებად” ცხოვრობდნენ. “სახლი” ერთი დიდი ოჯახი იყო, დედით ნათესავებისაგან შემდგარი, რომელსაც სათავეში უფროსი ქალი _ “დიასახლისი” ედგა. ერთი რამ ცხადია, ყველა მონაცემი ადასტურებს ქალის განსაკუთრებულ როლს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ეს კი უტყუარი საფუძველია იმისა, რომ რელიგიურ წარმოდგენებშიც ქალღმერთმა პირველი ადგილი დაიკავა. უნდა ვივარაუდოთ, რომ როცა ქალღმერთის კულტი ზენიტში იმყოფებოდა, უპირატესი ადგილი მის მსახურთა შორის ქურუმ ქალებს ეკავათ. ამ აზრს ადასტურებს ანტიკური ხანის მწერლობა და ფოლკლორულ-ეთნოგრაფიული მასალა.

სამიწათმოქმედო კულტურის დამკვიდრებამდე სამყაროს მითოლოგიურ სურათში დედა ქალღმერთს ეკავა სამყაროსა და ადამიანების მთავარი შემქმნელის ადგილი. აქედან გამომდინარე, ქალური საწყისი დომინირებდა სოციალურ სტრუქტურაში, სამართლებრივი ნორმების დადგენასა და გვარის გაგრძელებაში.

სამიწათმოქმედო მეურნეობის წინსვლამ დააჩქარა კაცობრიობის განვითარება, რამაც ბუნებრივად გამოიწვია მითოლოგიურ-რელიგიური წარმოდგენების ტრანსფორმაცია. გაფართოვდა სამყაროს აღქმა და ადამიანისთვის ნათელი გახდა, რომ მიწისა და ცის ერთიანობის გარეშე შეუძლებელია სიცოცხლის გაგრძელება, მიწის განაყოფიერება, საარსებო საშუალებების მოპოვება. ამას თან ახლდა სამეურნეო საქმიანობაში მამაკაცის როლის წინ წამოწევა, რასაც ბუნებრივად მოჰყვა მისი დაწინაურება საზოგადოებრივ ცხოვრეაბში. ყველაფერმა ამან გამოიწვია ცვლილებები სამყაროს სურათსა და მითოლოგიურ სისტემაში.

ქალღმერთის მითოსში მამრი ღვთაების გაჩენით იწყება მისი კულტის შესუსტების საკმაოდ ნელი, მაგრამ განუხრელი პროცესი, სიცოცხლის განახლების ფუნქცია წყვილის გარეშე უკვე წარმოუდგენელია. თავდაპირველად მამაკაცი _ სატრფო (ის ჯერ მოკვდავი ადამიანი იყო) ქალღმერთის მფარველობის ქვეშ იმყოფებოდა და თავისი ღვთაებრივი ბუნებით ბევრად ჩამორჩებოდა მას. ზოგი ვარიანტით, ქალღმერთის სატრფო მისი შვილია, მაგალითად, ფრიგიული ღვთაების კიბელეს სატრფო ატისი მის შვილადაც მოიხსენიება. ეს არ არის უზნეობა მითოლოგიური ცნობიერებისთვის. მითოლოგიური პერსონაჟები ანუ ღვთაებები ერთმანეთთან ნათესაურ კავშირში იმყოფებიან და ეს კანონზომიერებად ითვლება. საკმაოდ გავრცელებული ისტორიაა მითოლოგიებში (განსაკუთრებით მცირე აზიაში მოსახლე ხალხთა მითებში) ქალღმერთისა და მისი სატრფოს ტრაგიკული სიყვარულის ამბავი (რისი გამოძახილიც აშკარად იგრძნობა კავკასიურ სამონადირეო ეპოსში, კერძოდ, დაღუპული მონადირის ციკლის თქმულებებში). მცირეაზიური ქალღმერთების სატრფოები იღუპებიან ნადირობის დროს. მათ გარეული ტახი უფატრავს მუცელს. ზოგი ვარიანტით, თავად ქალღმერთი სჯის თავის სატრფოს, რომელმაც სხვა ქალთან დააპირა ქორწინება, ე. ი. სატრფოს დაღუპვა არ არის შემთხვევითი, არამედ სასჯელია დანაშაულისთვის ან შეცდომისთვის, მაგრამ ეს მიზეზი ზოგიერთ მითიურ მოთხრობაში დაკარგულია.

იმის მიუხედავად, გარეული ნადირი კლავს მონადირეს თუ ეჭვით შეპყრობილი სატრფო, ქალღმერთი მძიმედ განიცდის მის დაკარგვას და გლოვობს, რასაც უნაყოფობა მოაქვს მთელ სამყაროში. ფაქტობრივად, ეს სამყაროს განადგურებას მოასწავებს. ამიტომ ღმერთები ერევიან საქმეში და ქალღმერთს უბრუნებენ სატრფოს, მაგრამ მათი ბენდიერება სრული არ არის, რადგან სიკვდილის სამეფოს ნაზიარები ადამიანი მთლიანად ვეღარ ტოვებს მას და გარკვეული დროით მაინც უნდა დაუბრუნდეს მიწისქვეშეთს. ამ ურთიერთობით არის გაპირობებული დედამიწაზე წელიწადის დროთა მონაცვლეობა. როცა ქალღმერთს გვერდით ჰყავს თავისი სატრფო, იგი გახარებულია და ბუნებაც ყვავის, ხოლო მასთან განშორება ადარდიანებს და მაშინ ზამთარი ისადგურებს.

კიბელესა და ატისის მსგავს ისტორიაში მოთხრობილია, რომ ატისმა (ზოგი ვარიანტით, იგი ნიმფა ნანას შვილია) თავი დაისაჯა დასაჭურისებით და მოკვდა. იგი ფიჭვის ხედ გადაიქცა, ამიტომ კიბელეს ხშირად გამოსახავდნენ ფიჭვის ხესთან ერთად მარადიული სიცოცხლის სიმბოლოდ. კიბელემ ბევრი ცრემლი დაღვარა, რომლებიც იებად იქცნენ და თავგანწირული გლოვის შედეგად მიაღწია სატრფოს გაცოცხლებას. აქედან გამომდინარე, ფიჭვის ხეს იებით რთავდნენ. ამ მაგალითების მოხმობა იმისთვის დაგვჭირდა, რომ წარმოგვეჩინა დედა ქალღმერთის სახის განვითარების ერთი ეტაპი. ამავე დროს ამ ეპიზოდებში არის დეტალები და ნიშნები, რომლებსაც ვხვდებით კავკასიურ მითოლოგიაში. ეს ალბათ არც არის შემთხვევითი, რადგან მეცნიერებაში აღიარებულია მცირეაზიური და კავკასიური სამყაროების კულტურული ნათესაობა.

დროთა განმავლობაში დედა ქალღმერთის მეწყვილე მამაკაცმა მოიპოვა ღვთაებრივი ნიშნები და გაუტოლდა მას. მოგვიანებით კი საზოგადოებრივი სტრუქტურის შეცვლამ პანთეონშიც გამოიწვია ცვლილებები. ქალღმერთის კულტმა უკანა პლანზე გადაიწია და პრიორიტეტი მამაკაც ღვთაებებს მიენიჭათ. მიუხედავად ამ ვითარებისა, ქალღმერთის კულტი იმდენად ძლიერი იყო და ფესვებგადგმული ხალხის წარმოდგენებში, რომ მას დიდხანს არ დაუკარგავს თავისი მნიშვნელობა და მისი კულტის რუდიმენტები ბოლო დრომდე ცოცხლობდა ეთნოგრაფიულ ყოფაში.

დიდი დედის სახე კავკასიურ მითოლოგიაში

კავკასიელთა მეხსიერებას აღარ შემორჩა ის ტექსტები, რომლებშიც მოთხრობილი იქნებოდა დიდი დედისა და მისი კულტის შესახებ, მაგრამ ისტორიული და ფოლკლორულ-ეთნოგრაფიული მონაცემების საფუძველზე დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ კავკასიურ მითოლოგიაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა ქალღვთაებას, რომელიც თავისი არსითა და ფუნქციებით “დიდ დედას” (Magna Mater) უტოლდებოდა. როგორც სხვაგან, ისე კავკასიურ მითოლოგიაში დიდი ქალღმერთის კულტის დამკვიდრება ალბათ მატრიარქატის ეპოქაში მოხდა. რამდენ ხანს გაგრძელდა მისი ბატონობა და რა ფორმები ჰქონდა მას, ამაზე ვერაფერს ვიტყვით, მაგრამ ქალღვთაების კულტის სიძლიერეზე ბევრი რამ მეტყველებს. არა ერთგზის აღნიშნულა ის ფაქტი, რომ კავკასიაში და კერძოდ, საქართველოში ქალს განსაკუთრებულ პატივს მიაგებდნენ. უდავოა, რომ ასეთ დამოკიდებულებას უძველეს ხანაში ჩაეყარა საფუძველი, რაც ქალღმერთის გამორჩეული თავყანისცემით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული.

როგორც აღინიშნა, პატრიარქატის მომძლავრებასთან ერთად პანთეონში და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მამაკაცმა მოიპოვა უპირატესობა, მაგრამ ქალღვთაებამ დიდხანს შეინარჩუნა მნიშვნელოვანი ადგილი მითოლოგიაში და სოციალურ ყოფაშიც დატოვა თავისი კვალი. კავკასიაში, კერძოდ, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ახალგაზრდას მეურვეობას უწევენ ბიძები _ დედის ძმები, რომლებიც მისი ცხოვრების მნიშვნელოვან საკითხებს წყვეტენ, მათ შორის ქორწინებასა და მემკვიდრეობას. ბალადაში “ბაღათერა ჯაბუშანური” არასრულწლოვანი ჭაბუკი მამის დანატოვარი იარაღისთვის დედის ძმებთან მიდის, რადგან მემკვიდრეობით კუთვნილი ქონება, რომელიც სრულწლოვანებისას უნდა მიიღოს, სწორედ მათთან ინახება.

კავკასიაში ნაყოფიერების ქალღმერთის კულტის უძველეს ხანაში არსებობას არქეოლოგიური მასალაც ადასტურებს. აქ ნაპოვნია პალეოლითის და შემდგომი ხანის ქალის ფიგურები. მცირე ზომის ქანდაკებები გვხვდება მწოლიარე, ფეხზე მდგომი და დამჯდარი, ფეხმძიმე თუ მშობიარე ქალის გამოსახულებანი ზოგჯერ საკრალურ ცხოველებთან ერთად. ისინი სხვადასხვა მასალისაგან არიან დამზადებულნი _ თიხისგან, ძვლისგან, ქვისგან. ქვემო ქართლის ენეოლითურ ნამოსახლარებზე (შულავერის გორა, იმირის გორა, ხრამის დიდი გორა) აღმოჩენილი ქალის მცირე ზომის ქანდაკებებს აქვთ მკვეთრად გამოხატული დედობრიობის ნიშნები.

საქართველოს ტერიტორიაზე ქალის სტილიზებული ფიგურები ძირითადად ნაპოვნია კერაში და მის ახლოს, რაც ამ კულტის ხთონურ (მიწიერ) სამყაროსთან და ნაყოფიერებასთან კავშირზე მიუთითებს. ამ და სხვა ნივთიერ საბუთებს ფოლკლორულ-ეთნოგრაფიული მასალაც უჭერს მხარს. აქედან გამომდინარე, დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ კავკასიაში ძველთაგანვე გამოიკვეთა ნაყოფიერებისა და სიცოცხლის მფარველი ღვთაების “დიდი დედის” კულტი, რომლის იკონოგრაფია მცირე ზომის ქანდაკებებით არის წარმოდგეილი.

რელიგიის ისტორიიდან ცნობილია, რომ თავდაპირველად ღვთაებებს საკუთარი სახელები არ ჰქონდათ და იმ სახელით მოიხსენიებდნენ, რომელიც მათ მთავარ ფუნქციას გამოხატავდა. მოგვიანებით ეს მახასიათებელი გადავიდა საკუთარი სახელის კატეგორიაში. მაგალითად, ზევსის სახელი ინდოევროპული ძირიდან მომდინარეობს (ბერძ. Ζεύς←Δεύς) და ნიშნავს “ღმერთს”. დემეტრეს (ბერძნ. ნაყოფიერების ღვთაების) სახელი იშიფრება, როგორც “ღმერთების დედა” (Δεύς Μητηρ) და სხვ. დღესდღეობით ყველა სახელის შინაარსის გაგება ძნელია, რადგან მათი ეტიმოლოგია საუკუნეების სიღრმეში იკარგება, მაგრამ უნდა ვიცოდეთ, რომ ღმერთების სახელები მათი მახასიათებლებისგან წარმოდგება. ასევეა კავკასიური ქალღმერთის შემთხვევაშიც. შედარებითი მასალის საფუძველზე ჩანს არა მარტო მითოსური სახის ერთგვაროვნება, არამედ სახელთა იდენტურობაც. მხედველობაში გვაქვს ქალღვთაებათა სახელები “ნანა” და “დალი”. სახელი “ნანა” საერთოკავკასიური ძირიდან (-ნან-//-ან-) მომდინარეობს და ნიშნავს “დედას” ეს ფაქტი მიუთითებს, რომ მსოფლიოს სხვა ხალხთა მსგავსად, კავკასიელთა მთავარ ღვთაებასაც “დედა” ან “დიდი დედა” ერქვა. ამ სახელიდან უნდა მომდინარეობდეს ბებიის აღმნიშვნელი ქართული სიტყვა “დიდედა”. გარდა ამისა, ქართული ენის დიალექტებში დღესაც არის შემორჩენილი დედის აღსანიშნავი “ნანა” (მეგრ.) და “ნენა” (გურ.).

იმის გამო, რომ კავკასიური ფოლკლორული ძეგლები საუკუნეების განმავლობაში ზეპირად გადაეცემოდა თაობებს და ძველ დროში წერილობით არ დაფიქსირებულა, ბევრი რამ მიეცა დავიწყებას, მათ შორის ის ტექსტებიც _ მითოლოგიური მოთხრობები _ რომელთა პერსონაჟი ქალღმერთი ნანა იქნებოდა. მაგრამ მდიდარი კავკასიური მასალის საფუძველზე შეიძლება ამ სახის ნაწილობრივ აღდგენა. ქალღვთაების არსსა და ფუნქციებზე საუბრის საშუალებას გვაძლევს ხალხის ყოფაში შემორჩენილი რიტუალური რუდიმენტები, მათ შორის ინფექციურ დაავადებებთან, ე. წ. “სახადთან” დაკავშირებული ხალხური წეს-ჩვეულებები და ფოლკლორული ტექსტები, რომლებშიც ჩანს, რომ ღვთაება ნანას “დიდი დედის” ნიშნები უნდა ჰქონოდა. ამ ძირის სახელის მქონე ღვთაების არსებობას საქართველოში საისტორიო მწერლობაც ადასტურებს. “მოქცევაი ქართლისაი” მოგვითხრობს: “და შემდგომად მისა დადგა მეფედ საურმაგ. ამან აღმართა კერპი აინინა გზასა ზედა და იწყო არმაზს შენებად. და მისა შემდგომად მეფობდა მირვან და აღმართა დანინა გზასა ზედა წინარე და აღაშენა არმაზი”.

ვერ ვიტყვით, აინინა და დანინა სხვადასხვა ღვთაებებია თუ ერთი სახის ვარიანტული სახელები. ის კი ფაქტია, რომ საურმაგმაც და მირვანმაც ტრადიციაზე დაყრდნობით ჯერ აღმართეს ღვთაების (საფიქრებელია, ქალღვთაების) გამოსახულება, როგორც ქალაქის მფარველისა (რაც სწორედ “დიდი დედის” საყოველთაოდ ცნობილი ფუნქციაა) და ამის შემდეგ შეუდგნენ არმაზის შენებას. ამგვარ ტრადიციაზე მიუთითებს აგრეთვე II საუკუნის რომაელი მოხელის ფლავიუს არიანეს ერთი ცნობაც. ფლავიუს არიანემ იმოგზაურა შავი ზღვის სანაპიროზე, რომლის შედეგები წარუდგინა კეისარ ტრაიანე ადრიანე ავტუსტეს თხზულებაში “მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო”. იგი წერს:

“ფაზისში რომ შედიხარ, მარცხნივ აღმართულია ქანდაკება ქალღმერთ ფასიანესი. გარეგნობის მიხედვით ის ჰგავს რეას, რადგან ხელში წინწილა უჭირავს, აგრეთვე მისი სავარძლის წინ წვანან ლომები და თვით ის ზის, როგორც ფიდიასის ქანდაკება ათენის მეტროონში”.

ამგვარი აღწერილობის საფუძველზე პროფ. ოთ. ლორთქიფანიე ფიქრობდა, რომ ქალღმერთ ფასიანეს ქანდაკება შესრულებული იყო ანტიკური ხელოვნების სტილში და ძალიან ჰგავდა ბერძენი მოქანდაკის ფიდიასის ქმნილებას.

მიუხედავად იმისა, რა ეროვნების ან ხელოვნების რომელი სკოლის წარმომადგენელი იყო ქანდაკების ავტორი, მთავარი ისაა, რომ ქალღმერთ ფასიანეს გამოსახულება იდგა მისი სახელის მქონე კოლხური ქალაქის ფაზისის შესასვლელში, რაც კავკასიური ტრადიციის კიდევ ერთი დადასტურებაა.

საგანგებოდ უნდა შევჩერდეთ დიდი ქალღმერთის თანმხლებ ცხოველზე _ ლომზე, რომელიც ფასიანეს ქანდაკებაშიც აისახა. მიუხედავად იმისა, რომ ლომის სახე, როგორც ტროპი, ხშირად ფიგურირებს ქართულ პოეზიაში და არქეოლოგიური მონაპოვარიც ადასტურებს ლომის თაყვანისცემას ანტიკური ხანის საქართველოში, კავკასიელთა მითოლოგიურ სისტემაში მისი კვალი არ ჩანს. მაგრამ საყურადრებოა, რომ სვანებს ჰქონდათ დროშა ლომის გამოსახულებით და ის ქალღმერთის სახელს უკავშირდებოდა. ეს იყო შუბზე წამოცმული ნაჭრისაგან შეკერილი ლომის ფორმის ალამი, რომელიც ქარის დროს იბერებოდა და იღებდა ცხოველის გამოსახულებს. ამ დროშის მატარებელს ერქვა მელომე და მას ხალხი ირჩევდა. ლომის ალმის, ან როგორც მას სვანები უწოდებდნენ, “ლემ”-ის შეკერვა განსაკუთრებით პატივცემული ოჯახების წილი იყო. ესენი იყვნენ პალიანი, მჭედლიანი, რატიანი და ნიგრიანი. მოგვიანებით ეს პატივი მოიპოვა ჯაფარიძემაც რაჭიდან. არსებობს გადმოცემათა სამი ვერსია, თუ საიდან აქვთ სვანებს ეს ალამი.

ერთის მიხედვით, იგი წაართვეს თათრებს ომში გამარჯვებისას. მეორით, იგი შეკერა თვით თამარ მეფემ და მიუძღვნა ჯგრაგის ანუ წმინდა გიორგის სალოცავს. მესამე ვერსია კი მიუთითებს, რომ ალამი სვანებს გადასცა ქალღმერთმა ლამარიამ, დედობის მფარველმა, მიწისა და განსაკუთრებით მარცვლეულის ღვთაებამ. ეს ბოლო ვერსია საყურადღებოა მითოლოგიურ ტრადიციასთან მიმართებაში. მეცნიერებაში აღიარებულია მცირე აზიისა და კავკასიაში მოსახლე ხალხების კულტურული ურთიერთობა, რომლის ნიშნები ყველაზე უფრო სვანების მითო-რელიგიური წარმოდგენებსა და ენაში შეინიშნება. არ არის გამორიცხული, რომ მცირეაზიურ ქალღმერთებს სხვა გავლენებთან ერთად კავკასიელთა მითოლოგიაში ლომის ატრიბუტიკაც შემოტანათ. მცირეაზიურ მითოლოგიურ პერსონაჟებთან კავკასიური ქალღმერთის კავშირზე სხვა დეტალებიც მეტყველებს: ფრიგიული ნიმფა, სახელად ნანა, ზოგი ვარიანტით ატისის დედად გვევლინება. ერთი ვარიანტით, დიდ დედას უყვარდა მშვენიერი ატისი, ის კი მას ღალატობდა ქალთან, რომელსაც სახელად ერქვა ია. ქალღმერთმა თავისი რისხვით ატისი თვითმკვლელობამდე მიიყვანა. როგორც აღინიშნა, ამ მოტივს წამყვანი ადგილი უჭირავს კავკასიურ სამონადირეო ეპოსში, რაზეც უფრო ფართოდ სხვაგან ვისაუბრებთ.

რამდენადაც არ გვაქვს მითოსური მოთხრობები კავკასიურ ქალღმერთზე, არც მისი კულტმსახურების თავისებურებებზე ვიცით რამე, მაგრამ მისი სახის უნივერსალურობიდან გამომდინარე, კულტმსახურების ძირითადი მომენტების იდენტურობაც უნდა ვივარაუდოთ. მათ წარმოსადგენად სანიმუშოდ შეიძლება მოვიხმოთ ერთი ფრაგმენტი აპოლონიოს როდოსელის “არგონავტიკიდან”, რომელშიც მოთხრობილია, თუ როგორ სწირავენ მსხვერპლს დიდ დედას კოლხეთისკენ მიმავალი არგონავტები იასონის მეთაურობით. რიტუალის აღწერის გარდა აქ მოთხრობილია, თუ როგორ უპასუხა მომადლიერებულმა ქალღმერთმა ლოცვა-ვედრებას და სწორედ ამ ნიშნებში ჩანს მისი, როგორც ნაყოფიერების გამგებლის ფუნქცია.

“[მთაზე] იყო ტყიური ვაზის ერთი მაგარი გამხმარი ღერო, [გმირებმა] იგი მოჭრეს, რათა მისგან მთის ღმერთქალის წმინდა კერპი გაეკეთებინათ. მშვენივრად გამოაკოპიტა იგი არგოსმა და მოათავსეს ციცაბო მწვერვალზე, სადაც იჩრდილებოდა უმაღლესი მუხის ხეებით, როემლთაც ყველაზე უფრო მაღლა გაედგათ ფესვები. შემდეგ მცირე ქვებიდან ბომონი აღმართეს, ირგვლივ მუხის ფოთლებით შეამკეს და მსვერპლშეწირვას შეუდგნენ. მოუხმობდნენ ყოვლისშემძლე დინდიმონელ დედას, ფრიგიის მკვიდრს და მასთან ტიტესა და კილენეს; ესენი იწოდებიან ოდენ იდელი დედის წინამძღოლებად და თანამხლებლებად იმ მრავალთაგან, რაოდენიც არიან კრეტის იდელი დაქტილები, რომლებიც ოდესღაც დიქტეს მღვიმეში შვა ეაქსის მიწას ორივე ხელით ჩაჭიდებულმა ნიმფა ანქიალემ. ესონიდი მუხლმოყრილი ევედრებოდა [ღმერთქალს], რომ ქარიშხალი უკუექცია და თან ზედაშეს აპკურებდა მსხვერპლს, რომელიც ცეცხლზე იწვოდა, ამავე დროს ჭაბუკნი, ორფევსის რჩევით, იარაღშემართულნი როკვით უვლიდნენ ფერხულს და მახვილებს ურტყამდნენ ფარებს, რათა ეთერში გაფანტულიყო ის შემაძრწუნებელი გოდება, რომელსაც ხალხი ჯერ კიდევ გამოსცემდა მეფე [კიზიკოსის] საფლავზე. ამიტომ აქ მუდამ რომბითა და ტიმპანით მოუხმობდნენ ხოლმე ფრიგიელები რეას. წმინდა მსხვერპლებით მომადლებულმა ღმერთქალმა ისმინა მუდარა. ამის ნიშნებიც გამოჩნდა: ხეებმა აურაცხელი ნაყოფი დაახვავეს; [გმირების] ფერხთა გარშემო მიწამ თავისთავად აღმოაცენა ნაზ მცენარეთა ყვავილები, მხეცებმა მიატოვეს ბუნაგი და ჯაგნარები და კუდთა ქიცინით მოვიდნენ. [ღმერთქალმა] სხვა სასწაულიც მოავლინა: დინდიმონზე უწინ არ იყო წყალი, ახლა კი გადამხმარი მწვერვალიდან უწყვეტ ნაკადად წამოჩხრიალდა. ამ წყაროს წყალს შემდეგში იასონის [წყარო] უწოდეს ირგვლივ მოსახლე ვაჟკაცებმა.”

საყურადღებოა, რომ დიდი დედისთვის მსხვერპლის შესაწირად აუცილებელი არ არის მისი ტაძრის მოძიება, მისთვის, როგორც ბუნების გამრიგისთვის, შეიძლება ღია ცის ქვეშ მთაზე ჩაატარონ რიტუალი, რადგან დიდი დედის ერთ-ერთი მუდმივი სამყოფი მთაა. გარდა ამისა, აქ ჩანს უძველესი რიტუალური პრაქტიკის კვალი, როცა ღვთაებებს ჯერ არ ჰქონდათ სამლოცველო ნაგებობები და მათთვის რიტუალებს ჭალებსა და მინდვრებში ატარებდნენ. კულტმსახურების ასეთი ფორმა გვიანდელ ეპოქაშიც აღინიშნებოდა კავკასიაში. ზემოთ აღწერილი მსხვერპლშეწირვის სხვა დეტალებსაც აქვთ საერთო კავკასიურ მასალასთან. იასონმა თავად გამოაკოპიტა ქალღმერთის კერპი ვაზის ღეროსგან. გარდა იმისა, რომ ვაზი თავისთავად ბარაქიანობის სიმბოლოა, მისი დაგრეხილი ღეროსთვის უფრო ადვილია ანთროპომორფული ფორმის მიცემა. კავკასიელთა ბედის ძიების წეს-ჩვეულებებში ღამით მინდორში გასული ქალები სწორედ იმგვარ ღეროებს ეძებდნენ, რომელთაც ადამიანის ფორმა ექნებოდა და იყენებდნენ რიტუალისთვის.

რაც შეეხება ღვთაება ნანას, როგორც ვთქვით, მას “დიდი დედის” ნიშნები გააჩნია, მაგრამ, ბუნებრივია, კავკასიელთა წარმოდგენების საფუძველზე ჩამოყალიბებული თავისებურებებით. ამ სახის დასახასიათებლად საინტერესო მასალას გვაძლევს საწესო ლექსი “იავნანა”.

“იავ ნანა, ვარდო ნანა, იავ ნანინაო,

აქ ბატონები მობრძანდნენ, ვარდო ნანინაო,

მობრძანდნენ და გაგვახარეს, იავ ნანინაო,

ბატონების მამიდასა, იავ ნანინაო,

ქვეშ გავუშლით ხალიჩასა, ვარდო ნანინაო,

იმასაც არ დავაჯერებთ, იავ ნანინაო,

ზედ გავუფენთ ორხოსაცა, ვარდო ნანინაო,

ამ ბატონების დედასა, იავ ნანინაო,

უდგია ოქროს აკვანი, ვარდო ნანინაო,

შიგ უწევთ ბატონიშვილი, იავ ნანინაო,

უსხიათ ოქროს ქოჩორი, ვარდო ნანინაო,

ატლასის საბანი ჰხურავს, იავ ნანინაო,

ზარ-ბაბთისა არტახები, ვარდო ნანინაო,

მოვის პერანგი უცვიათ, იავ ნანინაო,

მთვარე გრეხილათ უვლიათ, ვარდო ნანინაო,

ვარსკვლავი ღილათ უბიათ, იავ ნანინაო,

ლალის ჩანჩხურა უბიათ, ვარდო ნანინაო,

გადაჰკვრენ, გადაარწევენ, იავ ნანინაო,

ამოდ ბრძანებენ ნანასა, ვარდო ნანინაო,

შვიდი ბატონი და-ძმანი, იავ ნანინაო,

შვიდ სოფელს მოვეფინეთო, ვარდო ნანინაო,

შვიდგანვე დავდგით კარავი, იავ ნანინაო,

შვიდგანვე მოვილხინეთო, ვარდო ნანინაო,

იაგუნდის მარანშიო, იავ ნანინაო,

ღვინო სდგას და ლალი სჭვივსო, ვარდო ნანინაო,

შიგ ალვის ხე ამოსულა, იავ ნანინაო,

ტოტები აქვს ნარგიზისო, ვარდო ნანინაო,

ზედ ბულბული შემომჯდარა, იავ ნანინაო,

შევარდენი ფრთასა შლისო, ვარდო ნანინაო,

ია ვკრიფე, ვარდი ვშალე, იავ ნანინაო,

წინ ბატონებს გავუშალე, ვარდო ნანინაო.”

ამ ლექსში თვითონ ქალღმერთის ბუნებაზე არაფერია ნათქვამი. აქ საუბარია მის შვილებზე _ ბატონებზე, რომლებიც ინფექციური დაავადებას განასახიერებენ, მაგრამ დაავადების მიმდინარეობასა და თავის შვილებზე მოქმედებას რომ ქალღმერთი წარმართავდა, ამას ლექსის მისამღერი _ “იავ ნანა, ვარდო ნანა” _ გვიჩვენებს, რომელიც ნანასადმი მიმართვაა. როგორც ჩანს, მისი მცენარეული ატრიბუტებიდან ყველაზე უფრო სახასიათო ეს ყვავილები იყო. ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ ხალხში “ბატონების” ანუ სახად ინფექციურ დაავადებათაგან ზოგს “ყვავილს”, “ჩუტ ყვავილას” და “ვარდ კოხას” ეძახიან. ეს ალბათ იმ რწმენას ეყრდნობოდა, რომ როცა ქალღმერთის შვილები ავადმყოფის სხეულში შედიოდნენ, ამას დედისეული ნიშნებით ამცნობდნენ ადამიანებს. ხალხის წარმოსახვაში კანის წითლად დაფოთლვა და გამონაყარი ყვავილთა გამოსახულებას წარმოადგენდა.

აკვანში მწოლიარე ყრმისა და მასთან მყოფი ქალღმერთის ხსენება ნანას დედურ ბუნებას უსვამს ხაზს. აკვანთან მყოფი ქალღმერთი ის დეტალია, რომელიც მხოლოდ კავკასიური მითოლოგიური სახის მახასიათებელია და გამოარჩევს სხვა ქალღმერთებისგან.

ბომბორას განძში ნაპოვნია ქალის ქანდაკება ბავშვით ხელში, რომელიც არქეოლოგებს ნაყოფიერების ქალღმერთად მიაჩნიათ და რომელიც არქაულ პერიოდში უმეტესად შიშველი ქალის სახით გამოისახებოდა.

ეგეოსურ ფიგურებში ბავშვის აღნიშვნა ხდება ქალის მუცელზე ჯვრის ან სვასტიკის გამოხატვით, მაგრამ რეალური გამოხატვა დედობის მოტივმა აქ ვერ ჰპოვა. ქალღმერთი რომ დედურ ასპექტში არსებობდა კავკასიაში, ბომბორას ქანდაკების გარდა დაღესტანში (გუნიბში) ნაპოვნი დამჯდარი ბავშვიანი ქალის ფიგურაც ადასტურებს.

როგორც აღინიშნა, კავკასიაში მრავლად არის ნაპოვნი ქალღვთაების ფიგურები, მაგრამ არქეოლოგიური ძეგლების გამოსახულებებში და ხელოვნების ძველ ნიმუშებზე არ გვხვდება დედა ქალღმერთთან დაკავშირებული სიუჟეტები. მითიური მოთხრობები მხოლოდ ზეპირად ვრცელდებოდა, სხვა ფორმით ისინი არ დაფიქსირებულა. ესეცაა იმის მიზეზი, რომ მათ ჩვენამდე ვერ მოაღწიეს და დედა ქალღმერთის შესახებ საუბარი სავარაუდო ფორმით გვიხდება.

ვერ ვიტყვით, რა განვითარება ჰქონდა აკვანში მწოლიარე ყრმის სახეს ან საერთოდ განვითარდა თუ ჩანასახოვანი ფორმით დარჩა, მაგრამ მითოსური ნიშნები მის ატრიბუტებსა და მორთულებაში ნამდვილად ჩანს: ოქროსქოჩრიანი ბავშვი ოქროს აკვანში წევს, მთვარე გრეხილად შემოვლებია, ვარსკვლავი კი ღილად დაუბნევიათ. ძვირფასი თვლები და სხვა მორთულობა მას განსაკუთრებულობას ანიჭებს. ვ. კოტეტიშვილი თვლიდა, რომ ეს ბავშვი მზეს განასახიერებდა. “იავნანას” ვარიანტებში მას ეწოდება “ოქროს ბურთი”, “მარგალიტის მტევანი”, რომელსაც “ვარდნი ფეხამდინ უსხია”. ეთნოგრაფ ვ. ბარდაველიძეს მიაჩნია, რომ ამ ნიშნებით ღვთაებრივი ჩვილი თავის დედას ნანას ჰგავს. იგი გაზაფხულს განასახიერებს, რადგან ყვავილებთან ერთად მის აკვანს ამშვენებს ლალისა და მარგალიტის ჩანჩხურა (საჩხაკუნებელი). ამ ნივთებს კი რელიგიაში მაგიური მნიშვნელობა ჰქონდათ და ძველ ხალხებში ცის ხმასთან _ ქუხილთან იყო გაიგივებული.

ასეთივე მსგავსებაა ნანასა და მის სხვა შვილებს შორის, რომლებიც ბარბარეს შვილებად, ანგელოზებად და ბატონებად იწოდებიან. საწესო სიტყვიერ ფორმულებსა და მითოლოგიურ მოთხრობებში ისინიც ანთროპომორფულ არსებებად წარმოსდგებიან და აღორძინებულ ბუნებას განასახიერებენ. ესენი არიან ბავშვები, გრძელთმიანი ლამაზი ქალიშვილები, მორთულ-მოკაზმულები, ოქროს ტახტზე მსხდომნი, უკრავენ საკრავებზე, ნადიმობენ და მოგზაურობენ. აკვანში მწოლიარე ყრმის მსგავსად ისინიც გაზაფხულის ყვავილებთან ერთად მოიხსენებიან. საწესო სიმღერებში მათ ასეთი ფრაზებით მიმართავენ: “ია და ვარდი ფენია თქვენს ბატონობას და თქვენს გზას”, “ია და ვარდი გაფენია, საცა მიბრძანდებოდე”, “ია და ვარდი ფენია თქვენს შვილსა და თქვენს ძირს”.

ბატონებისა და დიდი დედის ზეციურ სამეფოს “ბატონების ქვეყანა” ერქვა ან “ბატონების ბაღი”, იგივე მზის ბაღი. მისი აღწერა ზღაპრებშიც შემორჩა. ამ ბაღში გაშენებული ხეხილიდან “ზოგი მწიფე იყო, ზოგი მაშინა ყვაოდა, ზოგი მაშინ იფოთლებოდა, ზოგს კი ჩამოსდიოდა”.

სააკვნო სიმღერები

ნანას სახელი საწესო ტექსტის გარდა სააკვნო სიმღერებშიც გვხვდება. რამდენადაც იგი დედობისა და შვილიერების მფარველი იყო, დედები ჩვილ ბავშვებს მას ავედრებდნენ და აბარებდნენ, განსაკუთრებით ძილის დროს, როცა ისინი დაუცველები არიან და ავსულები ეტანებიან. სააკვნო სიმღერაში “ნანას” ხსენება მისი მფარველობის თხოვნას ნიშნავდა, მოგვიანებით კი ბავშვის მეტყველებაში “ნანა” ძილის მნიშვნელობით დამკვიდრდა.

აკვნის სიმღერა ქალთა რეპერტუარს მიეკუთვნება და პატარების დასაძინებლად სრულდება. იგი გამოხატავს დედის მდიდარ ფანტაზიას, მის უსაზღვრო სიყვარულსა და შვილის ბედნიერებაზე ოცნებას. ამიტომ მას მკაცრად განსაზღვრული ტექსტი არა აქვს და დედა ხშირად სიმღერის პროცესში თხზავს მას. “ნანინას” უშუალო მიზანია რწევის რბილ მოძრაობას (რომელსაც, სხვათა შორის, “დანანავება” ჰქვია), რიტმს აყოლებულმა ნაზმა და მონოტონურმა მელოდიამ ბავშვს ძილი და სიმშვიდე მოჰგვაროს. საბას განმარტებით “ნანა” ნიშნავს “სანდომს”, “საამოს”, “საყვარელს”, რაც შეიძლება ბავშვის სინონიმებიც იყოს, რომელიც მან თავისი მფარველი ქალღმერთისგან მიიღო.

ზოგ დასაძინებელ სიმღერას გაფორმებული პოეტური ტექსტი არ ახლავს. ასეთ შემთხვევაში მათთვის დამახასიათებელია ერთფეროვანი მისამღერი, რომელიც ხშირად მეორდება: ნანინა, ნანა, არურუ, ალოლო.

სააკვნო სიმღერებში გვხვდება ბავშვის ხოტბა, მას უწოდებენ “ცივ წყაროს”, “ოქროს შანდალს”, “მოღუღუნე გვრიტს”, “შორიდან მოსულ ჩიტს”, “პაპის დარგულ ვენახს” და სხვა. ამ შედარება-ეპითეტებით დედა გამოხატავს თავის სიყვარულს შვილისადმი, მაგრამ გასათვალისწინებელია, რომ ამ და სხვა პოეტურ სახეებსაც ძველ მითოსურ ცნობიერებაში აქვთ სათავე.

საწესო სიმღერის ტექსტი, როგორც ვიცით, განსაზღვრულია. ამ ორი ტიპის “იავნანას” შორის მუსიკალური მხარეც განსხვავებულია. სააკვნო “ნანა” სრულდება ინდივიდუალურად. უმეტესად იგი იმპროვიზაციული ხასიათისაა და მუსიკალური ჰანგიც მრავალფეროვანი აქვს. “იავნანა” კი წარმოადგენს სინთეტური ფორმის გუნდურ ორ-სამხმიან საწესო სიმღერა-საგალობელს, რომელსაც თავისი განსაკუთრებული მუსიკალური და პოეტური ტექსტი გააჩნია. ზოგ შემთხვევაში იგი სრულდებოდა რიტუალური ცეკვით სახადით დაავადებულ ადამიანთან. გარდა ამისა, `იავნანას~ ჰანგი გამოყენებულია აგრარულ კულტებთან დაკავშირებულ სიმღერა-საგალობლებში (მაგალითად, გონჯა-ლაზარე, დიდება, დათოს ფერხული, ზემყრელო და სხვა), რაც კიდევ ერთი დადასტურებაა, რომ თავისი წარმოშობითა და ფუნქციით იგი დიდი დედის სახელს უკავშირდება.

კავკასიის ხალხებს თავიანთ ხალხურ სასიმღერო პრაქტიკაში აქვთ როგორც აკვნის ნანა, ისე მისგან განსხვავებული სახადის დროს შესასრულებელი სიმღერა. მაგალითად, ადიღეში (ჩერქეზეთში), კერძოდ, შაფსუღებში “კუშე-უორედ” სიტყვასიტყვით აკვნის სიმღერას ნიშნავს, ზოგჯერ “ნანო უორედ”, ანუ დედის სიმღერას ეძახიან. ამ სიმღერის პარალელურად აქვთ სიმღერა, რომელსაც ყვავილით დაავადებულთან ასრულებენ. შაფსუღები ხაზს უსვამენ იმ გარემოებას, რომ ყვავილით დაავადებულთათვის განკუთვნილ სიმღერას უმღერენ არა მხოლოდ ბავშვებს, არამედ უფროსი ასაკის ადამიანსაც. ამ საწესო სიმღერას ადიღურად “შორეჭ-უორედ”, ე. ი. ყვავილის სიმღერა ეწოდება, რომელსაც XX საუკუნის 50-იან წლებში ავადმყოფთან უკვე მამაკაცები ასრულებდნენ.

ოსებში მაგიური მნიშვნელობის მქონე სიმღერას “ალარდი” წარმოადგენს, ხოლო ბავშვის დასაძინებელ სიმღერას “ა-ლო-ლო” ჰქვია, ქართული “ნანას” მსგავსი, რომლის ტექსტი ტიპიური დასაძინებელი ლექსია:

“ლო-ლო, ლო-ლო, ა-ლო-ლო,

დაიძინე, შვილიკო,

გამეზრდები, მეყოლები,

მარჩენალი, მომხედი.

ჩემო თეთრო ბატკანო,

ხატო ჩემი ცხოვრების.”

აფხაზეთში “ყვავილის” ღვთაებად ახიზისხანი მიაჩნდათ. სახადიან ავადმყოფთან ასრულებდნენ სპეციალურ სიმღერას “ანცვა-რაშვას”. “ანცვა” ღვთაების სახელია, რომელშიც -ან- ძირი “დედას” ნიშნავს. ეს კი იმაზე მეტყველებს, რომ აფხაზებშიც ინფექციური დაავადების დროს დედა ქალღმერთის საგალობელს მღეროდნენ. ბავშვის დასაძინებელ სიმღერას კი “აგარაშვა” ეწოდება, ე. ი. აკვნის სიმღერა, რომელსაც “ძიძის სიმღერაც” ჰქვია. სხვათა შორის, აკვნის სიმღერას სომხეთში “ნანიკი”, ხოლო აზერბაიჯანში “ნენი-ბალა” ან “ნანნი ბალა” ეწოდება.

აქედან გამომდინარე, უნდა დავასკვნათ, რომ კავკასიის ხალხებში არსებობდა ორი სხვადასხვა ხასიათისა და ფუნქციის მატარებელი სიმღერა. პირველი წარმოადგენდა საოჯახო, საყოფაცხოვრებო ლირიკულ სიმღერას _ აკვნის ნანას, მეორე კი იყო საწესო ხასიათის სიმღერა _ სახადით დაავადებულთან შესასრულებელი რიტუალის შემადგენელი ნაწილი. ორივე სიმღერა დედა-ქალღმერთს მიემართებოდა. პირველში ბავშვის სიმშვიდესა და კეთილდღეობას სთხოვდნენ, მეორეში დანაშაულისთვის ებოდიშებოდნენ და ავადმყოფის სიცოცხლეს ავედრებდნენ.

სააკვნო სიმღერაში ზოგჯერ გამოერევა ფრაზები, რომლებიც ძილის მომგვრელ და ბავშვის მფარველ ღვთაებებს მიემართება:

“იავ ნანა, ვარდო ნანა, იავნანინაო,

დაიძინე, გენაცვალე, იავნანინაო,

ჯერ არ გათენებულაო, იავნანინაო,

ვარსკვლავები ამოსულა, იავნანინაო,

მთვარე შეშინებულაო, იავნანინაო,

მანანოები მოდიან, იავნანინაო,

ძილი მოაქვთ გუდითაო, იავნანინაო,

ამას ჩემს ყმაწვილს მივუტან, იავნანინაო,

თვალებს გავუვსებ ძილითა, იავნანინაო.”

სხვა ტექსტში ძილის ღვთაებებს ანგელოზები ეწოდებათ:

“ეე ნანო, ჭალასაო,

ანგელოზის ცალასაო,

ძილი მოდის თვალასაო,

აჩაჩუნებს ჩალასაო.

ეე ნანოს ეტყვიანო,

თვალთა ძილი ესხმიანო,

მტრედნი უღუღუნებენო,

ანგელოზნი არწებენო.”

საინტერესო ნიმუშია სააკვნო ტექსტი, რომელიც დასაძინებელი და საწესო სიმღერების კონტამინაციას წარმოადგენს:

“ნანა, ნანა, ნანის ნანა, იავნანინაო,

ჩემს შვილუკას ეძინება, იავნანინაო,

დაიძინე, გენაცვალე, იავნანინაო,

დედის გულში ჩაეფინე, იავნანინაო,

დედის მკერდში ჩაგიყვია პაწაწა ხელიო,

იავნანა, ნანა, შვილო, ნანა ზუკიაო,

ჩვენსა მობრძანდა ბატონი, იავნანინაო,

დატკბი, დატკბი, დალოცვილო, იავნანინაო,

დიდი ხარ და დიდებული, იავნანინაო,

დიდი ქვეყნიდან მოსული, იავნანინაო,

დატკბი, დატკბი, ბატონებო, დალოცვილებო,

დაგვიტკბე ყელი და გული, მადლიანებო,

იარე შორი გზიდანა, დალოცვილებო, იავნანინაო.”

ბავშვის (უფრო მეტად ვაჟის) დაბადება დიდი მოვლენა იყო, რომელსაც განსაკუთრებით აღნიშნავდნენ. ძეობა დიდი საოჯახო დღეობა იყო ყველა ერში და მას სერიოზულობით ეკიდებოდა ყველა სოციალური ფენა. საძეობო რიტუალში მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა სიმღერას, რომელიც ღვთაებისადმი თხოვნას მოიცავდა. ამ სიმღერით მას მფარველობაში გადასცემდნენ ახალშობილს. ალექსანდრე ჯამბაკურ-ორბელიანი თავის წერილში “ივერიანელების გალობა, სიმღერა და ღიღინი” გვაწვდის საინტერესო ცნობას: “უწინდელ დროს, ჩვილი ყრმა რომ დაიბადებოდა, თან უნდა სიმღერით ეთქვათ ეს ლექსი ქალებს და ყმაწვილ ვაჟებს: “მზე შინაო, მზე შინაო, მზე შინ შემოდიო” და სხვანი. ეს ერთიანი ლექსია, ასეთი შესაფერი ლექსი ძეობისა, უკეთესი აღარ იქნება”. ქართული საძეობო ლექსი ტრანსფორმირებული სახით მოვიდა ჩვენამდე, მაგრამ ჩვენთვის საინტერესო ელემენტებს მაინც შეიცავს. ეს არის ღვთაებისადმი ვედრება:

“მზე შინა და მზე გარეთა, მზევ, შინ შემოდიო,

მზე დაწვა და მთვარე შობა, მზევ, შინ შემოდიო,

ჩვენ ვაჟი დაგვბადებია, მზევ, შინ შემოდიო,

დუშმანსა ქალი ჰგონია, მზევ, შინ შემოდიო…

მზევ, შემოდი ბაკებსაო, მზევ, შინ შემოდიო,

ცხვარს დაგიკლავ მაკესაო, მზევ, შინ შემოდიო.”

დაღესტანში, კერძოდ, დარგიელებში ასეთი წესი ჰქონდათ: საოჯახო ზეიმის კულმინაცია იყო ბავშვის ჩაწვენა აკვანში (სარწეველა საწოლში), რომელიც საჩუქრებთან ერთად დედის ახლობლებს მოჰქონდათ. ამავე დღეს არქმევდნენ პატარას სახელს. პირველად ბავშვს საწოლში აწვენდა უფროსი ქალი (ბებია ან დიდედა) მამის მხრიდან და მღეროდა სააკვნო სიმღერას “გარდლა დალაის” (რაც “რწევის სიმღერას” ნიშნავს), რომელიც შელოცვას ჰგავს:

“აკვნის კიუნეებო, სიკეთით აღივსენით!

ძილის კიუნეებო, თანხმობა გქონდეთ!

ღრმა ძილით იძინე, საღად გაგვზრდოდე,

პატარავ, კიუნეებმა დაგიფარონ!

მშობლებმა გაგზარდონ, ფეხზე დაგაყენონ,

დღეგრძელმც ყოფილიყავ, იღბლიანიმც გამოსულიყავ.”

ეს სააკვნო სიმღერა მიმართვაა ღვთაებისადმი, რომელსაც აკვნისა და ძილის ღვთაებების სახით დამხმარეები ჰყავს. ლეზგიურ ფოლკლორში ბავშვის დასაძინებელ სიმღერას ჰქვია “ლაილა” (როცა თვითონ ბავშვს მიმართავენ და აქებენ), ხოლო კიუნეებისადმი მიმართვის სიმღერას იქაც `გარდლა დალაი~ ჰქვია.

ქალღმერთის ასტრალური ნიშნები

დროთა განმავლობაში, განსაკუთრებით მიწათმოქმედების განვითარების კვალობაზე, გაფართოვდა დედა ქალღმერთის სამფლობელო. თავდაპირველად იგი მიწასთან იყო დაკავშირებული ან თვითონ განასახიერებდა დედამიწას, მაგრამ იმის შემდეგ, რაც დაუკავშირდა ასტრალური ბუნების მქონე მამაკაც ღვთაებას, იგი ზეცასაც მისწვდა. ირმისა და განსაკუთრებით, ლომის, როგორც ქალღმერთის თანმხლები ცხოველების, გაჩენა მის კულტში უკვე მეტყველებს ასტრალურ სამყაროსთან მიახლოებაზე, რადგან ლომი მზის ცხოველია.

მიწათმოქმედი ხალხის დაკვირვებით, მიწის ნაყოფიერება და მოსავლის სიუხვე ციურ მოვლენებზეც არის დამოკიდებული. აქედან გამომდინარე, ადამიანმა აღიქვა ბუნების ერთიანობა, რაც მითოსში მიწისა და ცის ღმერთების ქორწინებით გამოიხატა, რომელთაგან მიწას დარჩა ქალური ნიშნები, ხოლო ზეციურ გამანაყოფიერებელ ძალას მამრი ღვთაებები განასახიერებდნენ. გარდა ამისა, სამეურნეო საქმიანობაში მამაკაცის დაწინაურებამ სოციალურ სტრუქტურაში მიანიჭა მას პრიორიტეტი. ეს ცვლილებები მითოლოგიაშიც აისახა, რასაც ქალღმერთის გვერდით მამაკაცი ღვთაების გაჩენა მოჰყვა.

მცირეაზიურ, ეგეოსურ და სხვა ხალხთა მითოლოგიებში დედა ქალღმერთის სატრფო მზეს განასახიერებდა. მაგალითად, ფრიგიული ღვთაების ატისის ეპითეტები “კაშკაშა ატისი”, “თეთრი ვარსკვლავი” მის მზიურ ბუნებაზე მიუთითებს. მასთან ერთად კიბელეც შეუერთდა ზეციურ ღვთაებათა ამალას. ბევრ მონეტაზე იგი მზესთან და მთვარესთან ან ცის თაღთან ერთადაა გამოსახული. ასეა სხვა მითოლოგიური ტრადიციებითაც. ნაყოფიერების ქალღმერთებმა სატრფოს მეშვეობით შეიძინეს ასტრალური ნიშნები.

ქალღმერთის მზესთან გაიგივება კავკასიური მასალითაც დასტურდება. ერთ ხალხურ ლექსში ნათქვამია: “დილით მზე ამოსულიყო, ბარბარე გამოსულიყო” ან  “ამ ბატონების დედაო ზეციდან მობრძანდებაო”.

“საქართველოს ისტორიის ნარკვევებში” ვკითხულობთ: “ოდინდელი უზენაესი ღმერთის მზის დიდი კულტი იმ ხანას უნდა დაუკავშირდეს, როდესაც მიწათმოქმედება საზოგადოების არსებობის უმთავრესი წყარო გახდა. შემდეგში, მეურნეობის ამ დარგის დაწინაურებას თან უნდა მოჰყოლოდა მზის ღმერთის _ დედა ღმერთის მნიშვნელობის ზრდა. ამის მანიშნებლად უნდა მივიჩნიოთ ის, რომ ქართველი ოდითგანვე თავის მზეს ფიცულობდა (“ჩემმა მზემ”), ხოლო ქართულმა ყველაზე უკეთ შემოინახა დედის, საერთოდ ქალის (ქალღმერთის) დიდება და თაყვანისცემა. ეს დედა ქართველთა უძველესი ღმერთია. ამასთანავე ის მიწათმოქმედთა ღმერთია, საზოგადოდ მიწასთან დაკავშირებული ღვთაებაა. ძალიან ზუსტად გამოხატავს ამ თვალსაზრისს ფშავხევსურული “ადგილის დედა”, ე. ი. “მიწის დედა”, ანუ “დედა მიწა”. ძველ ქართულში ხომ “ქვეყანა” ერქვა იმას, რასაც ახლა დედამიწა ეწოდება, ხოლო სიტყვა, “დედა მიწას” იმ დროს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა და “მიწის დედას, მიწის ღვთაებას” აღნიშნავდა.

ის ფაქტიც, რომ ქართველები მიწას სამზეოს უწოდებდნენ, მიწის ღვთაების მზესთან კავშირზე უნდა მეტყველებდეს.

კავკასიელთა მითოლოგიაში არ ჩანს ქალღმერთის სატრფო. სამაგიეროდ, აქ არის მისი შვილი, პატარა ბატონიშვილი, რომელიც აკვანში წევს და ასტრალური ნიშნებით არის აღბეჭდილი. ჩვილი ყრმის მორთულობის მნიშვნელოვანი დეტალებია მზე, მთვარე, ვარსკვლავები. მას ოქროს ქოჩორი აქვს და აკვანიც ოქროსია, რომელზეც ძვირფასი თვლების ჩანჩხურა ჰკიდია. მითოლოგიური ენით ოქრო მნათობთა ატრიბუტია. ოქროს თმები კი მზის დამახასიათებელი ნიშანი. ძვირფასი თვლებიც მნათობთა განსახიერება იყო. ყოველივე ეს იმაზე მეტყველებს, რომ ყრმა, ქალღმერთ ნანას შვილი მზეს განასახიერებს. ეს არის კავკასიური დედა ქალღმერთის დამახასიათებელი ნიშანი, რაც განასხვავებს მას სხვა ხალხთა მითების ქალღმერთებისაგან. ვერ ვიტყვით, საერთოდ არ ჰყავდა მას სატრფო თუ მოგვიანებით მიეცა ის დავიწყებას, ფაქტია, რომ მისი კვალი არ ჩანს და ეს ქალღმერთი მზის ღვთაების ბუნებას დედობის ძალით აღწევს, შვილი-მზის საშუალებით ეზიარება მზიურ ბუნებას. აქედან გამომდინარე, კავკასიურ მითოლოგიაში წარმოჩენილია ქალღმერთის სახის ფორმირების ერთ-ერთი ადრეული ეტაპი. ქალღმერთის მზიურ ბუნებაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ საძეობო ლექსში, რომელიც უთუოდ მფარველ დედა-ქალღმერთს ეკუთვნოდა, მიმართავენ მზეს: “მზე შინა და მზე გარეთა, მზევ შინ შემოდიო”.

ქალღმერთს სხვა შვილებიც ჰყავს, რომლებიც “ნაწილიანები” ანუ მზის (მანათობელი) ნიშნის მატარებელნი იყვნენ. ქალღმერთის შვილები არიან ე. წ. “დობილები”. ეს სახელი მათ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ჯვარ-ხატებთან სიახლოვის გამო მიიღეს, როგორც მათმა დობილებმა. შესაძლოა, ადრე ისინი ქალღმერთის დობილები (მისი სხივები) იყვნენ, მაგრამ ხალხურ სიტყვიერებაში მათი წარმომავლობა ქაჯებს უკავშირდება. მათგან გამორჩეულია სამძიმარი, მასზე საუბარი სხვაგან გვექნება.

ქაჯავეთის დალაშქვრის შემდეგ ხახმატის გიორგიმ იქიდან წამოიყვანა ქალები: სამძიმარი (იგივე მზექალი), აშექალი და სიმენქალი, რომლებიც ღვთაებათა საკულტო ადგილებში ბინადრობენ. ღვთისშვილები მათი მეშვეობით სჯიან შემცოდე ყმებს და კარნახობენ დობილებს, ვის რა ავნონ ან არგონ. ისინი სიზმარში ეჩვენებიან კაცს გველის ან ძაღლის სახით. ადამიანები ცდილობენ მათ მომადლიერებას ძღვენის მირთმევით, რასაც “სადობილოები” ჰქვია და ციკანს კლავენ მის სახელზე. განსაკუთრებით ერიდებიან მას მზის ამოსვლისა და ჩასვლის დროს, რომელსაც “მზეწვერვას” ეძახიან მთაში.

მთაში დობილების სახელით არიან ცნობილნი მითიური არსებები, რომლებიც მზის შვილები ან მზის სხივები უნდა იყვნენ და განსხვავდებიან ქაჯავეთიდან წამოყვანილი ქალებისგან.

ხევსურების წარმოდგენით, დობილები პატარა და ცუღლუტი სულებია. ცხოვრობენ სოფელში ან სოფლის ახლოს ძველი კოშკების ნანგრევებში, რომლებსაც ბანურანი ეწოდება. აქ მცხოვრები დობილები ძალიან აწუხებენ ადამიანს, თუმცა მისი მოკვლა არ შეუძლიათ. ისინი განსაკუთრებით ბავშვებს ემტერებიან. როდესაც ბავშვს გამოაყრის ან ძირმაგარა გაუჩნდება, ეს დობილის ბრალია და ხევსური ამბობს: “ბავშვი დობილთაჩი გეეხვივ”. დობილის მოსაშორებლად ავადმყოფის ოჯახმა “აშალი უნდა დაშალოს”. გამომცხვარი კვერები, “სამჯერ თხუთმეტი”, მიაქვთ ბანურაში. აქ ხუცესი ტექსტის წარმოთქმის შემდეგ ბარუნანთან მოგროვილ სოფლის ბავშვებს გადაუყრის აშალოს. ამ ქმედებით სხვადასხვა ადგილებში მოდებულ დობილებს ბანურანში კრებენ და აშალში ახვევენ. ბავშვებში არეული დობილები ურიგდებიან მათ და ავადმყოფი ადრე თავისუფლდება შემაწუხებელი დობილისგან. ამ თვისებებით დობილები ჰგვანან დედა-ქალღმერთის შვილებს `ბატონებს~, სახადის განმასახიერებელ არსებებს.

ხალხის წარმოდგენით, დობილები მოჰყვებიან მზის სხივებს, რომლებიც განთიადისას ან დაღამების წინ ზოლად დაეფინება სალოცავს ან კოშკის ნანგრევს. სხივებს შორის დამუქებულ ადგილებს `მზის წვერნი~ ჰქვია. სწორედ აქ გამოიშლებიან დობილები, ამიტომ ქალები ამ ადგილებში გავლას ერიდებიან.

მზიური წარმომავლობისაა ვაინახურ მითოლოგიაში მალხაზნი, რომლის სახელი ნიშნავს “მზის ქალიშვილს”. მცხუნვარე მზის ნაპერწკალი დაეცა მიწას და მისგან წარმოიშვა მალხაზნი. ამიტომაც არის იგი ლამაზი, კაშკაშა და ძლიერი. ოსებში მზის ქალიშვილს ჰქვია აცირუხსი.

დობილებზე ხალხში უარყოფითი აზრი ჩამოყალიბდა, რაც ხშირი შემთხვევაა რელიგიის ისტორიაში, როცა ძველი ღვთაებები კარგავენ რელიგიურ ფუნქციას, მაგრამ ზემოთ ჩამოთვლილი ნიშნებით აშკარავდება მათი გენეტიკური კავშირი მზიური ბუნების ქალღვთაებასთან.

ქალღმერთის ზოომორფული ატრიბუტები

ღმერთებს, მათი ღვთაებრივი ბუნებიდან გამომდინარე, ახასიათებთ გარდასახვები, ე. ი. მათ შეუძლიათ სხვადასხვა სახის მიღება, სხვადასხვა არსებებად გადაქცევა. ამ გარდასახვებში წამყვანია ზოომორფული ფორმა. თითქმის ყველა ღვთაებას გააჩნია საკუთარი ცხოველური სახე _ ერთი ან რამდენიმე, მაგრამ ისე არ ხდება, რომ ნებისმიერ ღვთაებას ნებისმიერი ცხოველის სახის მიღება შეეძლოს. ღვთაებათა ზოომორფული სახეები განსაზღვრულია და დადგენილის ფარგლებს არ სცილდება. მაგალითად, ზევსის ზოომორფული გამოხატულებებია ხარი და ბუ, ზოგჯერ გველი. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ღვთისშვილები იღებენ გველის, ირმისა და მტრედის სახეს. ქალღმერთი დალი ჯიხვის ან თეთრი შუნის სახით ევლინება მონადირეებს.

დღეს ყოველთვის არ ხერხდება იმის დადგენა, თუ კონკრეტულად რამ განსაზღვრა ამა თუ იმ ღვთაების ზოომორფული გარდასახვების არე. უნდა ვივარაუდოთ, რომ ესეც მათი უძველესი ფუნქციებიდან მომდინარეობს. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ რელიგიურ წარმოდგენათა სისტემაში ღვთაებები ჯერ ცხოველების სახით არსებობდნენ, რაც ტოტემიზმით იყო განპირობებული, ანთროპომორფული სახე კი მათ მოგვიანებით მიიღეს.

მითოლოგიაში ცხოველთა როლი საკმაოდ დიდია. ამის მიზეზი კი ის მნიშვნელობაა, რაც მათ ჰქონდათ კაცობრიობის განვითარების ადრეულ ეტაპზე. ტოტემიზმის, როგორც რელიგიური წარმოდგენის ერთ-ერთი საფუძველი ისიცაა, რომ ადამიანთა კოლექტივები თავიანთ წინაპრად გარკვეულ ცხოველს თვლიდნენ. ჩამოყალიბდა წარმოდგენები წმინდა ცხოველებსა და ფრინველებზე. მითოლოგიაში მათ მიიღეს სამყაროს ნაწილების სიმბოლური გამოხატვის ფუნქცია. სიცოცხლის ხესთან (მის ნაწილებთან), რომელიც სამყაროს ვერტიკალური სტრუქტურის განსახიერებაა, ცხოველებია განლაგებული და თითოეულს თავისი სფერო აქვს. გველი მიწისქვეშა წიაღს განასახიერებდა, არწივი _ ზეცას, ხოლო რქოსანი ნადირი და სხვა მტაცებლები _ მიწიერ სამყაროს (ე. წ. შუა სკნელს). ასეთი კლასიფიკატორული ბუნება ცხოველებს ჰქონდათ როგორც არქაულ მითოლოგიურ ტრადიციებში, ისე უფრო გვიანდელ ეპოქაში. ზოგი მითოლოგიური ტრადიციით, ცხოველებსა და ადამიანებს შორის ნათესაური სიახლოვეა, რაც სიტყვიერ ფორმულებშიც გამოიხატება. ავსტრალიური მითების უმრავლესობა იწყება სიტყვებით: “ეს მაშინ მოხდა, როცა ცხოველები ჯერ კიდევ ადამიანები იყვნენ”. გამოქვაბულთა კედლის მხატვრობასა და უძველესი არქეოლოგიური ძეგლების გამოსახულებებში ცხოველებს უპირატესი ადგილი უჭირავთ.

კავკასიის ხალხთა ტრადიციულ ხელოვნებაში ფართოდაა გავრცელებული ცხოველთა გამოსახულებანი ან მათი საშუალებით შედგენილი კომპოზიციები, რომლებიც არქაულ დროში იღებენ სათავეს და ხალხის კოსმოგონიურ და რელიგიურ რწმენა-წარმოდგენებში პოულობენ ახსნას.

გვიანდელი ხანის მითოლოგიები, რომლებშიც მკვეთრად ანთროპომორფული ღვთაებები არიან, შეიცავენ საკმაოდ მნიშვნელოვან ცხოველურ პლასტს. რელიგიის ისტორიიდან ცნობილია, რომ ის ღვთაებები, რომლებსაც ატრიბუტის სახით ახლავს ესა თუ ის ცხოველი, ადრე ამ ცხოველის სახით უნდა ყოფილიყვნენ თაყვანცემულნი. ნაყოფიერების ქალღვთაებასაც გააჩნია როგორც მცენარეული (ვაზი, ია და ვარდი), ისე ცხოველური (გველი, ლომი, ჯიხვი ან ირემი) ატრიბუტები, რომლებიც ხშირად ერთ კომპოზიციას ქმნიან, ზოგჯერ კი ერთმანეთს ენაცვლებიან.

დედა ქალღმერთის ცხოველურ სიმბოლოთაგან ერთ-ერთია ირემი ან ჯიხვი (მითოლოგიური სიმბოლოს თვალსაზრისით, ისინი იდენტურნი არიან). სიცოცხლის ხის კომპოზიციაში ასტრალურ ნიშნებთან ერთად ხშირად გვხვდება ეს ცხოველები.

კავკასიელთა ფოლკლორში ირემი თუ ჯიხვი ხშირად წარმოდგენილია, როგორც ზებუნებრივი ნიჭის მატარებელი და ღვთაებრივ სამყაროსთან დაკავშირებული არსება. მან ცაზეც კი დატოვა თავისი ნაკვალევი, რომელსაც ხალხში ირმის ნახტომს ეძახიან. მონადირეების მიერ ირმის დევნა ძალზე გავრცელებული და საკმაოდ მნიშვნელოვანი დეტალია კავკასიურ ფოლკლორულ ძეგლებში. სწორედ ირემს მიჰყავს მონადირე საკრალურ ადგილთან (სადაც შეიძლება განძიც ინახებოდეს), რასაც აუცილებლად მოჰყვება არსებითი გარდატეხა არა მარტო მონადირის (მეფის), არამედ საზოგადოების ცხოვრებაშიც. მაღალმთიან რაიონებში ამგვარი თქმულებები ჯიხვს უკავშირდება. ნიშნიანი ჯიხვი ნადირობისა და ნაყოფიერების ღვთაების კუთვნილებაა ან თავად ქალღმერთი იღებს მის სახეს და დამსახურებისამებრ სჯის ან ასაჩუქრებს მონადირეს.

ხალხურ სიტყვიერებასა და ხელოვნებაში განსაკუთრებით აქცენტირებული იყო ამ ცხოველთა რქები, როგორც მათი ძირითადი ნიშანი. რქებს ადრე დიდი საკულტო მნიშვნელობა ჰქონდათ. მთაში თითქმის ყველა სალოცავს ამკობს ჯიხვისა და ირმის რქები. თვითონ რქა ნაყოფიერების სიმბოლო იყო და მცენარეულობასთან აზრობრივი კავშირი ჰქონდა (ვაზის რქა). ზებუნებრივი ძალით არიან დაჯილდოებულნი ირმის ძუძუნაწოვი გმირებიც. მათ შორის ხალხი ისტორიულ პირებსაც ასახელებს, მაგ., ლაშა-გიორგისა და ერეკლე II-ს. არსებობს ხალხური ლექსი:

“ბატონიშვილ ერეკლესა

ირმის ძუძუ უწოვნია,

წყალი უსვამს ალგეთისა,

თრიალეთზე უძოვნია,

დაკარგულა საჩალეში,

მონადირეს უპოვნია.”

ხალხის წარმოდგენით, ერეკლეს განსაკუთრებულობა ღვთაებებთან მის წილნაყარობაშია და ეს ნიშანი მან ირმის რძესთან ერთად მიიღო.

კავკასიელთა მითოსში ირემი (ჯიხვი) მზის ექვივალენტია, ხოლო რელიგიური ცნობიერების გარკვეულ საფეხურზე ნაყოფიერების ქალღმერთი მზეს განასახიერებდა. ნაყოფიერების ღვთაებასთან ირმის დაკავშირებას ისიც უწყობდა ხელს, რომ ბეწვისა და რქის პერიოდულ ცვლაში ძველი ადამიანები ბუნების კვდომისა და განახლების ანალოგიას ხედავდნენ. ამდენად, ირემი მიწის სიმბოლოა და დედურ სამყაროს უკავშირდება. დედა ქალღმერთები ადრე თავად იყვნენ წარმოდგენილნი ცხოველების სახით, რის გამოც მომდევნო ხანებში ეს ცხოველები ითვლებიან ნაყოფიერების ქალღვთაებათა ზოომორფულ ხატად და მათ თანმხლებლად. ნაყოფიერების ახლოაზიური და კავკასიური ქალღმერთების თანმხლებ ცხოველებში არის ასევე ლომი. საეჭვოა, ბინადრობდა თუ არა ეს ცხოველი კავკასიის ტეროტორიაზე, ამიტომ მისი გამოსახულებანი არც თუ ისე მრავალფეროვანი და მრავალრიცხოვანია (თუმცა პოეტური თვალსაზრისით, ქართულ ზეპირსიტყვიერებასა და ლიტერატურაში მისი ღირებულება უდავოა). უძველესი გამოსახულებანი ბრინჯაოს სარტყელთა მხატვრობაშია მოცემული. არიანეს ცნობით, ქალღმერთ ფისიანეს ქანდაკებას ლომების გამოსახულებებიც ამშვენებდა.

ფიქრობენ, რომ ლომის სიმბოლიკა აზიიდან უნდა შემოჭრილიყო ეგეოსურ სამყაროში და ალბათ კავკასიაშიც. მთელს აზიაში იგი მცხუნვარე მზის სიმბოლოთია აღბეჭდილი, რაც მზის ღვთაებისადმი მის კუთვნილებას აღნიშნავდა. მცირე აზიასა და კრეტაზე ლომი ნაყოფიერების ქალღვთაების ცხოველად გვევლინება, მის ტყავს ატარებენ მზიური მითოლოგიური გმირები. როგორც ჩანს, ლომის სიმბოლიკა მიზეზობრივად არის დაკავშირებული ბუნების დიდი დედის გარემოსთან. ლომი მზის ნაწილიანი ცხოველია და მისი ანთროპომორფული სახე ალბათ ისეთი გმირებია, რომლებიც მზის ნაყოფიერების მამრობით ძალებს განასახიერებენ და ნაყოფიერების ქალღვთაებასთან შეადგენენ წყვილს, სადაც გმირი ან საყვარელია, ან შვილი (ან ორივე ერთად).

ძნელი სათქმელია, რამდენად უკავშირდება ამ სიმბოლიკას სვანური დროშა “ლემი”, მაგრამ ამ კონტექსტში საყურადღებოა, რომ თქმულების ერთი ვერსიით, იგი ქალღმერთმა გადასცა სვანებს.

დედა ქალღმერთის ცხოველურ ატრიბუტთაგან ყველაზე ძველია გველი. ამ დაკავშირების სათავე შორეულ წარსულში მიდის, როცა მიწისა და ნაყოფიერების ღვთაებად გველი წარმოიდგინებოდა. ამიტომ არ არის გასაკვირი, რომ ერთსა და იმავე ტრადიციაში ისინი ერთმანეთს ენაცვლებიან. ქალღვთაებას ან გველის სახე აქვს ან ქალის, ხან კი ორივესი ერთად. იმის გამო, რომ გველი ყოველ გაზაფხულზე იცვლის ტყავს, რომელსაც გველის პერანგს უწოდებენ, იგი მარადიული განახლების იდეას დაუკავშირეს. თითქმის ყველა მითოლოგიაში გველი განასახიერებს ნაყოფიერებას, ქალურ შემოქმედებით საწყისს, წყალსა და წვიმას, ასევე ოჯახის, კერის სიმბოლოა. არქაულ კოსმოგონიურ მითებში გველია მიწისა და ცის როგორც გამყოფი, ისე შემაერთებელი და ამ ნიშნით უახლოვდება იგი სამყაროს მშობელ ქალღმერთს. წვიმასთან გველის კავშირი (რაც ასევე ქალღმერთის ნიშანია) ჩანს ზოგი ხალხის ტრადიციაში, რომლებიც გვალვის ან გაუთავებელი წვიმების დროს მსხვერპლს სწირავდნენ გველს.

გველის, როგორც ნაყოფიერების სიმბოლოს საკულტო დანიშნულება ძველი სამიწათმოქმედო კულტურების ადრეული მითოლოგიის დამახასიათებელი ნიშანია (ძვ. წ. VI-IV ათასწლეულები). მცირე აზიისა და სირიის, აგრეთვე ეგეოსურ კულტურებში ფართოდ არის წარმოდგენილი გველის გამოსახულება საკულტო ჭურჭელზე. კვიპროსისა და კრეტის ადრეულ მხატვრობაში გვხვდება ქალების (ქურუმების) გამოსახულება გველებით.

გველი ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული სიმბოლოა კავკასიაში. აქაც იგი დაკავშირებულია ხთონურ სამყაროსთან და ნაყოფიერების ქალურ საწყისთან. კავკასიის ტერიტორიაზე აღმოჩენილ არქეოლოგიურ ძეგლებზე ხშირია გველის გამოსახულება, სადაც იკითხება მისი კავშირი წყალთან და ნაყოფიერებასთან, მაგრამ მაინცდამაინც ქალღვთაების გვერდით არ არის აღბეჭდილი. გველის სიმბოლოსა და ფუნქციებზე უმეტესად ზეპირსიტყვიერი და ეთნოგრაფიული მასალა მეტყველებს.

კავკასიელთა ტრადიციაში გველი ამბივალენტურად არის წარმოდგენილი. ერთი მხრივ, იგი სიკეთის მომტანია და კეთილდღეობის მცველია, მეორე მხრივ, შიშის მომგვრელი და ცუდის მომასწავებელი. ამ ნიშნით მისი ბუნება ქალღმერთის ანალოგიურია, რომლის ნაყოფიერების ძალა სასიცოცხლოდ აუცილებელია, მაგრამ განრისხებული ქალღმერთის სასჯელი დამღუპველია. ხალხური წარმოდგენით, ქალღმერთი _ დედამიწა ცოდვილ ადამიანებს სჯის იმით, რომ გველებს შეუსევს. ამ შემთხვევაში იგი უნდა მოემადლიერებინათ.

გველისა და მიწის ღვთაების გაიგივებას ისიც უმაგრებდა საფუძველს, რომ გველი მიწის ბინადარია (ხშირად მისი განსახიერებაც). მან იცის, რა ხდება მიწისქვეშეთში, ამიტომ ნაყოფიერებასთანაც კავშირშია და მიცვალებულთა სამყაროსთანაც. გარდა ამისა, ის წყალთანაც არის დაკავშირებული. უძველეს ძეგლებზე გველი და წყალი ერთნაირი იდეოგრამებით გამოისახებოდა, რაც მათ იგივეობას ნიშნავდა. ამ კომპონენტების ერთობლიობის საფუძველზე ჩამოყალიბდა გველისა და დედა ქალღმერთის ერთგვაროვანი გააზრება. გველის ადგილზე მითოლოგიაში და ქალღმერთთან მის კავშირზე სხვაგანაც გვექნება საუბარი.

გაგრძელება: ნაყოფიერებასთან დაკავშირებული ქალღვთაებები კავკასიურ მითოლოგიაში

ავტორი: ქეთევან სიხარულიძე;  “კავკასიური მითოლოგია”

წყარო: metaphora.ge