სამონადირეო მითოსი კავკასიურ მითოლოგიაში

სურათზე: “ვერსალის დიანა” (რომაულ მითოლოგიაში – ნადირობისა და ცხოველთა მფარველი ქალღმერთი).

მონადირეობა ადამიანის საქმიანობის ერთ-ერთი უძველესი ფორმაა. მიწათმოქმედებისა და მესაქონლეობის განვითარებამდე ნადირობა ადამიანისთვის საარსებო საშუალების მოპოვების ძირითადი წყარო იყო. მიწათმოქმედების განვითარების კვალობაზე ნადირობამ თანდათან დაკარგა ეკონომიურად წამყვანი მნიშვნელობა, მაგრამ დიდხანს საუკუნეების განმავლობაში არსებობდა კავკასიის მკვიდრთა ყოფაში თავისი საუკეთესო ტრადიციებით.

კავკასიის ტერიტორიაზე ნაპოვნ არქეოლოგიურ ძეგლებში უხვად არის ნადირობისთვის საჭირო იარაღი. გარდა ამისა, უძველესი ხელოვნების ნიმუშებისთვის დამახასიათებელია სამონადირეო მოტივები და სცენები, გარეული ცხოველების გამოსახულებები. მდიდარ ფოლკლორულ-ეთნოგრაფიულ მასალასთან ერთად ეს ყველაფერი მეტყველებს სამონადირეო თემის დიდ მნიშვნელობაზე კავკასიურ მითოლოგიაში. აქ უძველესი ხანიდან ჩამოყალიბდა მონადირეობის ინსტიტუტი თავისი ტრადიციებითა და მითოსით. სხვადასხვა რეგიონში სამონადირეო ზნე-ჩვეულებებისა და შეხედულებებს გარკვეული თავისებურებანი გააცნიათ, მაგრამ ამავე დროს იმდენი აქვთ საერთო, რომ აშკარაა მათი ზოგად-კავკასიური წარმომავლობა.

ნადირობის ღვთაებები

მითოსური აზროვნების თანახმად, ისევე როგორც ბუნების ყოველ სფეროსა და საგანს, გარეულ ნადირსაც ჰყავდა თავისი პატრონი და გამგებელი, რომელზეც მთლიანად იყო დამოკიდებული მონადირის წარმატება. ნადირთღვთაება კავკასიელებს სხვადასხვანაირად ჰყავდათ წარმოდგეილი _ ნადირის, ქალის ან კაცის სახით. ერთი შეხედვით ეს წარმოდგენები წინააღმდეგობრივია, მაგრამ აქ საქმე გვაქვს ისტორიულად განსხვავებულ საფეხურებთან ამ სახის გააზრებაში, რაც, თავის მხრივ, დაკავშირებულია საზოგადოების განვითარების გარკვეულ ეკონომიკურ და სოციალურ საფეხურებთან.

ნადირთმფარველი ან ნადირთანგელოზი თავისი ბუნებით ზოომორფულია. ანთროპომორფიზაციის შედეგად მან შეიძინა ქალის სახე, მაგრამ ზოომოფრული გარდასახვა მისთვის ბუნებრივ მდგომარეობად დარჩა. მას შეუძლია მონადირეს ეჩვენოს ჯიხვის, არჩვის ან ირმის სახით. ჩვეულებრივი ნადირისგან მას რაიმე ნიშანი გამოარჩევს (თეთრი ფერი, ოქროს რქა, შუბლზე ვარსკვლავი). თუ მონადირემ უცოდინარობით ან გაუფრთხილებლობით ესროლა ამგვარ ცხოველს, მონადირეს დაღუპვა არ ასცდება, რადგან ეს შეცდომა დაუსჯელი არ რჩება.

„ერთხელ ჯიჯეთელი მონადირე წასულა ლეჩურის ტყეში სანადიროდ. სვიანში რომ გადავიდა, დაიანხა ორი მწოლი ირემი. ერთი ცალრქა იყო, მეორე _ წყვილრქიანი. მონადირემ ცალრქას ესროლა. მაშინ ნადირთმწყემსმა დაიძახა; „ცალარქას დაჰკრესო? დაღალულები იყო, კალოდან გამოსულები! ცალაზე დარჩეს შვილიშვილთო“. მართლაც, იმ გვარში მარტო თითო ბავშვი იზრდებოდა, მეტი არა რჩებოდათ“.

ყველაზე უფრო გავრცელებული წარმოდგენით, ნადირთღვთაება ლამაზი გრძელთმიანი ქალია, თუმც ზოგან ძალიან პატარა ქალის სახითაც ეჩვენება მონადირეებს. მთიელთა წარმოდგენით, ნადირთპატრონი მაღალ, მიუვალ კლდეში ცხოვრობს, სადაც ადამიანს ადვილად შეუძლია მოხვედრა. ბარში კი მისი სამყოფელი ტყეა, სამეგრელოში მას „ტყაშმაფა“ ჰქვია, რაც ტყის დედოფალს ნიშნავს. აჭარაში ნადირობის გამრიგეთა შორის არის კლდის ქალღმერთი.
სვანურ ზეპირსიტყვიერებაში ნადირობის ქალღმერთი დალია, ყველა სხვა ნადირთპატრონების სახესთან შედარებით განვითარებული მითოლოგიური პერსონაჟი. იგი მაღალი, ლამაზი ქალია, რომელსაც ოქროსფერი თმები კოჭებამდე სცემს და ხშირად შიშველ სხეულს იფარავს ამ თმებით. იგი კლდის გამოქვაბულში ცხოვრობს, სამონადირეო საქმეს განაგებს და რჩეულ მონადირეებთან სასიყვარულო კავშირს აბამს.

ზოგჯერ ნადირთა გამგებლები და-ძმის სახით არიან წარმოდგენილი, რომლებიც რიგრიგობით პატრონობენ ჯოგს. როცა ქალის ჯერია, მაშინ ნადირი ძნელი მოსაკლავია, რადგან ქალი ფრთხილობს, ხოლო როცა კაცია, მაშინ მისი მოკვლა ადვილია, ნადირი ბრიყვიაო, იტყვიან.
თანდათან სამონადირეო პანთეონი გართულდა და მთავარი პატრონის ფუნქცია მამაკაც ღვთაებას დაეკისრა, თუმცა მის გვერდით ქალღვთაებებიც არიან მისი შვილების ან დამხმარეების სახით.

დაღესტნელთა წარმოდგენით, ნადირთ ღვთება ადამიანს თეთრწვერა მოხუცის სახით ეჩვენება, რომელსაც თეთრი ტანსაცმელი აცვია. მასთან ერთად ნადირს წველის ლამაზი შიშველი ქალი, რომელსაც სხეულს გრძელი გაშლილი თმები უფარავს.

ადიღელთა წარმოდგენით, ნადირობის ღმერთი იყო მეზითხა („ტყის ღმერთი“). მას წინ უსწრებდა ქალღვთაება მეზგუაშჩე („ტყის დიასახლისი“). მასთან დაკავშირებული ამბები აღარ შემორჩა ადიღეელთა მითოლოგიას, მაგრამ მეზითხასადმი მიძღვნილ საგალობელში შემორჩენილია ეპითეტი „თეთრხელება“, რომელიც მხოლოდ ქალღვთაებას მიესადაგება. ნადირობის ღვთაებები ჰყავდათ ჩრდილოეთ კავკასიის სხვა ხალხებსაც. აფხაზებს _ აჟვეფშა, ვაინახებს _ ელატა, ოსებს _ აფსატი. დაღესტანში ყუმიხებთან ნადირობის ქალღმერთია ორმან ესი (ტყის დიასახლისი), დაღესტნის სხვა ხალხებში ნადირობას განაგებს ავდალი, ავარელებთან – ბუდუალალი. კავკასიის ზოგიერთ რეგიონში ნადირთგამგებლობა სხვადასხვა ღვთაებას ეკისრება.

ქართველურ ტომებში დალის გარდა ნადირთ პატრონებად ითვლებოდნენ აფსატი, ოჩოკოჩი, ოჩოპინტრე, ტყაშმაფა. სვანეთში პატრონები ჰყავდათ: 1. შიშველი მთის ნადირი (ირემი, შველი, არჩვი, ჯიხვი). მათ ქალღმერთი დალი მფარველობდა; 2. ტყის მხეცები (დათვი, მელა, კვერნა, მაჩვი), რომელთაც ტყის ანგელოზი იცავდა; 3. მგლის საქმეს წმინდა გიორგი განაგებდა 4. ფრინველებსა და თევზებს აფსატი მფარველობდა. ყველა ამ ღვთაებას ჰყავდა უფროსი _ შიშველი მთის უფალი. მაგრამ სამონადირეო მითოსში იგი პერსონაჟად აღარ ჩანს. კლდის თეთრწვერა ბერის სახე შემოინახა აჭარულმა სამონადირეო მითოსმაც.

აფხაზეთში ნადირობის გამგებლები არიან აჟვეიფშა, აიგრი (იგივე აერგი), აგრეთვე ყრუ და ბრმა მოხუცი ადაგვა, რომელსაც სამი ქალიშვილი და ბევრი ხელქვეითი ნადირთა მწყემსი ჰყავს.
როგორც ითქვა, ერთი ხალხის მითოლოგიაში ნადირთა პატრონების სიმრავლე მითოსური სახის სტადიალური განვითარების შედეგია, რაც იმას ნიშნავს, რომ რელიგიური ცნობიერების განვითარებამ, საზოგადოების ცხოვრებაში მომხდარმა სოციალურ-ეკონომიურმა ცვლილებებმა წარმოშვა ახალი პერსონაჟები. ამ კონკრეტულ შემთხვევებში ახალი სახის შემოსვლას არ მოჰყვა ძველის გაძევება და ისინი დიდხანს თანაარსებობდნენ მითოსში მეტ-ნაკლები უპირატესობით. ქვეშევრდომი მწყემსების არსებობის მიუხედავად, ნადირთპატრონები ცალკეული ღვთაებები არიან და ერთმანეთთან იერარქიულ დამოკიდებულებაში არ იმყოფებიან. ზოგი მათგანი ნადირობის გამგებლობასთან ერთად ტყის სამყაროს მფლობელიცაა. ეს აისახა კიდეც მათ სახელებში, მაგალითად, ტყაშმაფა (ტყის დედოფალი), მეზითხა (ტყის ღმერთი), მეზგუაშა (ტყის ქალბატონი), ორმან ესი (ტყის დიასახლისი).

კავკასიურ მითოლოგიაში ნადირთღვთაებებს აქვთ თავიანთი სამფლობელო, რომელიც ადამიანთა საცხოვრისისგან მოშორებულია. ისინი მუდმივად იქ იმყოფებიან, არ ტოვებენ თავიანთ სამყოფელს და არ ეტანებიან ადამიანს. უკიდურეს შემთხვევაში ნადირის სახით მოდიან სოფელში მოღალატე მონადირის დასასჯელად. ადამიანი მიდის მათთან, რადგან საარსებოდ სჭირდება მათი კუთვნილი ნადირი. შესაბამისად, მან უნდა დაიცვას ის წესები, რომელსაც ნადირთპატრონები უწესებენ ადამიანს.

ნადირობის ღვთაებები იმ ნადირით იკვებებიან, რომელსაც მფარველობენ და მერე აცოცხლებენ მას. როგორც ჩანს, ეს არის ბუნების აღორძინებასთან დაკავშირებული საკრალური აქტი. რასაკვირველია, მონადირისათვის ის პირველარსი მიუწვდომელია, მას მოსაკლავად ეძლევა ღვთაებების მიერ ხელახლა გაცოცხლებული ნადირი. მონადირე მოწმე ხდება ნადირის გაცოცხლების აქტისა. იგი ესწრება ღვთაებათა ნადიმს, სადაც მას უმასპინძლდებიან ხორცით, ოღონდ ძვლის დაბრუნებას სთხოვენ. შემთხვევით ან შეგნებულად მონადირე ერთ ძვალს აკლებს. ღვთაებები ნაკლულ ადგილს (ბეჭს ან ნეკნს) ხის მასალით ავსებენ და ისე ამთელებენ ნადირს. მერე მონადირე პოულობს თავის ნანადირევში ხის ბეჭს ან ხის ნეკნს. ეს სიუჟეტი მთელ კავკასიაშია გავრცელებული. ხევსურული თქმულებით ერთ მონადირეს, სახელად ბათირს კლდეებში შემოაღამდა. შუაღამისას ცეცხლი დაანთო. ცოტა ხანში ხმები გაიგონა. ერთი მეორეს ეუბნებოდა, წამოდი, ქორწილი გვაქვსო. მეორემ უპასუხა: „არ შემიძლია, სტუმარი მყავს და ვერ დავტოვებ“. პასუხად გაისმა, სტუმარიც წამოიყვანეო. კაცი ხმას მიჰყვა და ტყის სულების ნადიმზე აღმოჩნდა. მოიყვანეს სამი ჯიხვი, დაკლეს და მოხარშეს, ტაბლებზე დააწყეს და დააპურეს შეკრებილები. ძვლები გაასუფთავეს, ხორცი კი შეჭამეს. შეაგროვეს ძვლები, დააწყეს ტყავზე და დაჰკრეს ჯოხი. წამოხტნენ ჯიხვები და გაიქცნენ. ბათირმა დამალა ბეჭის ძვალი. სულებმა ეძებეს და რომ ვერ ნახეს, ხისგან გააკეთეს. შელოცვა წარმოთქვეს:

„ადეგ, ადეგ, ხეჭეჭაო, ხისა გიგდავ ბეჭადაო“.

ეს ჯიხვიც წამოხტა და გაიქცა. მეორე დღეს, როცა გათენდა, ბათირმა დაინახა სამი ჯიხვი და სამივე მოკლა. როცა ატყავებდა, ნახა, რომ ერთს ბეჭი ხისა ჰქონდა. აფხაზური ვარიანტით, მონადირე გარეულმა თხამ შეიტყუა უღრან ტყეში, სადაც ღვთაებები კოცონს უსხდნენ. მათ დაკლეს თხა და მონადირესაც გაუმასპინძლდნენ. ძვლები შეაგროვეს, მონადირემ დამალა ერთი ძვალი და მის მაგივრად თავისი დანა ჩადო. ღვთაებებმა გააცოცხლეს თხა და შეუთქვეს, რომ იგი მათი სტუმრის მსხვერპლი გამხდარიყო. მართლაც, როცა მონადირე სახლში ბრუნდებოდა, გარეული თხა მოკლა, გატყავებისას კი ხორცში თავისი დანა იპოვნა.

ჩეჩნურ გადმოცემაში სამი მონადირე ძმა მოხვდა გამოქვაბულში, სადაც სამი გოლიათი ცალთვალა ქალი ცხოვრობდა. ისინი გაუმასპინძლდნენ ძმებს შვლის ხორცით, ოღონდ ძვლების შენახვა სთხოვეს. ერთმა ძმამ დამალა ბეჭის ძვალი. ქალებმა ძვლები შეაგროვეს, ბეჭის ძვალი აკლდა. მათ იცოდნენ, ვისაც ჰქონდა, მაგრამ სტუმარს შეურაცხყოფა არ მიაყენეს. გამოთალეს ხის ბეჭი, ჩადეს ძვლები ტყავში და დაიძახეს: „შველო, ტყეში დაბრუნდი!” მეორე დღეს ძმებმა შველი მოინადირეს, რომელსაც ხის ბეჭი აღმოაჩნდა.

ოსური თქმულება ჰგავს ხევსურულს. მონადირე ძამბულათს შემოაღამდა და ღამეს ხის ქვეშ ათენებდა. ავსათს სხვა ღვთაებები ეპატიჟებოდნენ ნადიმზე. მან ძამბულათიც წამოიყვანა. სიუჟეტი აქაც ტრადიციულად ვითარდება. ძამბულათმა ერთი ძვალი დამალა, რომელიც ღვთაებებმა ხის ნაჭრით შეცვალეს. ეს ნადირი შემდეგ ძამბულათმა მოკლა და ხის ნაჭერი აღმოაჩინა.

დასახელებულ თქმულებებში კარგად ჩანს ძვლის როლი ცხოველის გაცოცხლებაში. იმისათვის, რომ აღდგეს მოკლული ნადირი, უნდა აღდგეს მისი ჩონჩხი, ის ძირითადი, რომელიც ქმნის ნადირის აგებულებას. ძვლის ასეთი გააზრება ერთ-ერთი უძველესი და უნივერსალურია. ეს კონცეფცია სხვა ხალხთა წარმოდგენებშიც ჩანს და ბევრად უფრო განვითარებულ რელიგიებშიც ვხედავთ მას. გარდა ამისა, ძვალი შეიძლება იყოს ის საერთო ნაწილი, რაც აკავშირებს ნადირთ ღვთაებას თავის ცხოველთან, რომლის სახითაც იგი ევლინება ადამიანებს.
ნადირის გაცოცხლების საშუალებებად გამოყენებულია მათრახი, წკეპლა, ჯოხი. ჩეჩნურ თქმულებაში კი გოლიათი ქალები სიტყვით აცოცხლებენ შველს.

კავკასიელთა სამონადირეო წეს-ჩვეულებებში ვხვდებით ნადირის ძვლის დაცვის ტრადიციას, ე. ი. მონადირეც ერთგვარად მონაწილეობდა ნადირის გაცოცხლებაში და ამით უზრუნველყოფდა ტყის ბინადართა რესურსების შენარჩუნებას. ერთი გადმოცემით, ნადირთღვთაებამ დაასაჩუქრა მონადირე მსუქანი ჯიხვით, ოღონდ იმ პირობით, რომ მის ძვლებს სახლის სახურავზე დააწყობდა. მონადირე ასეც მოიქცა და მეორე დილას ძვლები აღარ დახვდა, სახურავს კი ნაფეხურები აჩნდა, ე. ი. ღვთაებამ გააცოცხლა შეჭმული ნადირი და დააბრუნა თავის ჯოგში.
რაჭველ მონადირეებში აკრძალული იყო ნანადირევის ძვლების გადაყრა. მათ აგროვებდნენ და მიწაში მარხავდნენ.

სვანეთში მონადირეები ნადირის ძვლებს კოშკის ბნელ კუთხეებში აგროვებდნენ, რომ ქალებს თვალი არ მოეკრათ. მიუღებელი იყო ნადირის ხორცისა და ძვლის ძაღლისათვის მიცემა. თუ იმდენი დაგროვებდებოდა, რომ არ ეტეოდა, ძვლებს მდინარეში ყრიდნენ. თუ მონადირე ნანადირევის ნაწილს საჩუქრად მიართმევდა ამხანაგებს, მათ უთუოდ უნდა დაებრუნებინათ ძვლები.

ნადირის უზომოდ ხოცვა არ შეიძლებოდა, რათა არ დარღვეულიყო ბუნებრივი წონასწორობა. მაშინაც, როცა ნადირთღვთაება სიყვარულისთვის ან სხვა სამსახურისთვის აჯილდოვებდა მონადირეს, ნადირის განსაზღვრულ რიცხვს უსახელებდა. მეფსაი მეთხვიარმა დალს შვილი გადაურჩინა. ქალღმერთმა შესთავაზა:

„ჩემი მშველელი _ მონადირე მეფისა.

სამ არჩევანს ამას მივცემთ:

ერჩიოს და ყოველ დღე შუნს მივცემთ.

ის თუ არა და სექტემბერში

ცხრა ცალ ჯიხვს მივცემთ.

ის თუ არა და ჩემთან წოლა“.

კავკასიელთა წეს-ჩვეულებებში ჩანს, რომ ნადირის ხოცვა რეგლამენტირებული იყო. ასი ნადირის მოკვლის შემდეგ მონადირეს იარაღი გარკვეული დროის მანძილზე მიწაში უნდა დაემარხა, რაც განწმენდის საშუალება იყო. ამ ხნის განმავლობაში ვერ ინადირებდა.
ნადირთპატრონმა მონადირე თაზი ზოხაშვილს უთხრა; „თაზი, შენ ბევრ ნადირს აფუჭებ. მოდიან ნადირნი და შემოგვჩივიან. შენ აღარ წახვიდე სანადიროსაო. უნდა შემოსდო თოფი ყაშხაშზე და სანამ არ გაინძრევა, სანადიროს არ წახვიდეო“.

ნადირის უზომოდ ხოცვა არ შეიძლებოდა, ამას რუსთაველიც მიგვანიშნებს „ვეფხისტყაოსანში“. ავთანდილმა და როსტევანმა შეჯიბრი მოაწყეს იმის დასადგენად, ვინ იყო მათ შორის უკეთესი მონადირე. „დახოცეს და ინადირეს, ცათა ღმერთი შეარისხეს“, _ წერს პოეტი. ამას მოჰყვა სასჯელი უცხო მოყმის გამოჩენით.

კავკასიელთა კიდევ ერთი ჩვეულებაა აღსანიშნავი. როცა მონადირე ნანადირევით ბრუნდებოდა, თუ მას გზაში სხვა ხელცარიელი მონადირე შეხვდებოდა, აუცილებლად უნდა გაეყო მისთვის ნადავლი. როგორც ჩანს, ეს იყო იმ გულუხვობის ანალოგიური, რაც მის მიმართ ნადირთღვთაებამ გამოიჩინა. წინააღმდეგ შემთხვევაში მას ხელი არ მოემართებოდა ნადირობაში. ამიტომ როცა ვაჟა-ფშაველას პოემაში „სტუმარ-მასპინძელი“ ჯოყოლა ეუბნება ზვიადაურს:
„თუ გინდ, ეხლავე გავიყოთ

როგორც ამხანაგთ ორადა,

ჩოჩქიც არ მინდა მე მეტი,

გავინაწილოთ სწორადა“,

მხოლოდ მისი სიკეთის გამოვლენა კი არ არის, არამედ კავკასიაში დამკვიდრებული ტრადიციის ერთგულებაცაა.

სამონადირეო ტრადიციები

კავკასიაში ნადირობა ოდითგანვე წმინდა საქმედ იყო მიჩნეული. ასევე წმინდად ითვლებოდა სანადირო ადგილები და ზოგიერთი ნადირიც. სამონადირეო მითოსთან დაკავშირებულია ადამიანის წარმოდგენა ქვეყნიერების აგებულების შესახებ. მასში გამოიყოფა „შინა“ და „გარე” სივრცეები. „შინა“ სოციალური ჯგუფისა და ინდივიდის საარსებო, მოწესრიგებული სივრცეა, სადაც იგი მკვიდრობს. ეს „შინა“ ისევე უპირისპირდება „გარეს“, როგორც კოსმოსი _ ქაოსს. „გარე“ უკაცური სივრცეა, ადამიანისგან განსხვავებული არსებებით დასახლებული და ადამიანთა საზოგადოებისთვის უცხო წესრიგით. „გარე“ ქვეყანაში ადამიანის შესვლა მნიშვნელოვანი მოვლენაა, რადგან იგი სხვა სამყაროა. მონადირეს დიდი სიფრთხილე მართებს, რათა არ დაარღვიოს „სხვა სამყაროს“ წესრიგი, ამისთვის კი მან უნდა იცოდეს იმ წესრიგის დაცვის საშუალებები. ამიტომ დროთა განმავლობაში მონადირეთა საზოგადოებას საკრალური საძმოს სახე მიეცა მკაცრად ჩამოყალიბებული ტრადიციებითა და განსაკუთრებული საიდუმლო ენით, რომელიც მხოლოდ მონადირეებს ესმოდათ. აფხაზურ ფოლკლორში დაფიქსირებულია საიდუმლო ენაზე შექმნილი სამონადირეო სიმღერები.

იმისათვის, რომ არ დაერღვია ნადირთ საუფლოს წესრიგი და წარმატებულად ენადირა, მონადირე უკვე „შინა“ სივრცეში ემზადებოდა ამისთვის. სანადიროდ წასვლის წინ მონადირე ვალდებული იყო, ტაბუირების რთული სისტემა დაეცვა, რათა ნადირობის სიწმინდე არ შეელახა. სანადიროდ წასვლის წინა დღეებში არ შეიძლებოდა ლანძღვა-გინება და უშვერი სიტყვების წარმოთქმა, ასევე არ უნდა გაჰკარებოდა არა თუ უცხო ქალს, არამედ საკუთარ ცოლსაც კი. განსაკუთრებით უნდა მორიდებოდა მონადირე ფეხმძიმეს ან დედათა წესში მყოფ ქალს. თავის მხრივ, სანადიროდ წასულის ცოლსაც უნდა დაეცვა ტაბუ ქმრის დაბრუნებამდე. მას ეკრძალებოდა თმის გაშლა და მით უმეტეს, დაბანა. უნდა მორიდებოდა ცხიმიან საკვებს, განსაკუთრებით ღორის ქონს და არავისთვის არ უნდა გაემხილა ქმრის სანადიროდ წასვლის ამბავი.

არსებობდა მონადირეთა სიზმრების და ბედნიერ თუ უბედურ ნიშანთა რთული სიმბოლიკა, რომლითაც ხელმძღვანელობდა მონადირე ნადირობისათვის დღისა და გეზის ასარჩევად.
მონადირეს ეკრძალებოდა საგზლად ხორცის ან ღორის ქონის ხმარება. „კლდის ანგელოზი გვაძლევს საწებს, ის გვეტყვის: ხმელა თქვენი იყვეს და საწებს მე მოგცემთო. ასე რო არ გავაკეთოთ, ხელცარიელი მოვალთო“. საგზლად მონადირეს დედის ან ცოლის ხელით გამომცხვარი „ხმელგანატეხი“ უნდა წაეღო. „ხმელგანატეხი“ წარმოადგენდა რიტუალურ პურს, რომლის ზედაპირი მზის დაფანტული სხივების მსგავსად იყო დაჭრელებული. ამ პურების გამოცხობისას ქალი ლოცულობდა. ეს წესი სვანურმა ლექსებმაც შემოგვინახა:

„დედავ, საგზალი გამომიცხე–მეთქი,

გარეულ თხის ან შუნის ნახვა მომენატრა…

გამოუცხო დედამ პურები

მონადირეს, თავის საყვარელ შვილს“.

სანადირო ადგილებთან მისვლისას კლდის პირველ შესასვლელში მონადირე სანთელს ანთებდა, საკმეველს აკმევდა, ილოდებდა და `ხმელგანატეხს~ შეჭამდა, თან ლოცულობდა:

„ღმერთო, მშვიდობიანად დამაბრუნე სახლში,

მარჯვენა დამილოცე, დალი“

მადლობის ნიშნად მონადირე მოკლული ნადირის გულ-ღვიძლს სწირავდა ნადირთღვთაებას. ნადირობიდან დაბრუნებულ მონადირეს ფეხზე ადგომით ხვდებოდნენ.
აფხაზური მასალებით, მონადირეები ცდილობდნენ ნადირთმფარველის გულის მოგებას მსხვერპლშეწირვითა და სიმღერებით, რომლებშიც ევედრებოდნენ, შეეხვედრებინა ის ნადირი, რომელიც უკვე იგემა აჟვეიფშამ და აეცილებინა ის, რომელიც მას ჯერ არ ეჭამა.
როცა აფხაზი მონადირეები ნადირობისთვის ემზადებოდნენ, ეს ჯგუფი საერთო ფულით ყიდულობდა თხას ან ცხვარს და აირჩევდნენ ტყეში ადგილს მსხვერპლშეწირვისთვის. თითოეული მონადირე აგდებდა ცეცხლში საკმეველს და სთხოვდა ტყის ღმერთს, მიეცა მისთვის სასურველი ნადირი.

ოსურ მითოლოგიაში ნადირობას განაგებს აფსატი, რომელსაც სიმღერებით მიმართავდნენ მონადირეები და სთხოვდნენ წარმატებას. ბალყარულ-ყარაჩაულ სიმღერა აფსატისადმი ლოცვა-ვედრებაა:

„ორაიდა, მზეო ჩემო, დამაშვრალო,

ქვაბებში ქონი აგვიდუღე,

ცვრიანი ხორცი გვაღეჭინე,

ბიჭებს ბინაზე ნადირის ხორცს ნუ გამოულევ,

ორაიდა, მზეო ჩემო, დამაშვრალო,

მოგვეც დიდი ჯიხვი ჩვენ…“

ნადირობის არქაულ ფორმას კოლექტიური ნადირობა წარმოადგენდა. აჭარაში მთებში სანადიროდ რამდენიმე კაცი ერთად მიდიოდა, ტყეში შესულნი კი დანაწილდებოდნენ. ერთი თუ მოკლავდა ნადირს, ის სხვებისთვისაც უნდა გაეზიარებინა. ნადირობა გრძელდებოდა რამდენიმე დღეს, ზოგჯერ მეტ ხანსაც. მონადირეებს ჰქონდათ სპეციალური სადგომები ღამის გასათევად ან გამოქვაბულებს აფარებდნენ თავს. პარალელურად არსებობდა ინდივიდუალური ნადირობის ტრადიცია. სამონადირეო მითოსი უპირატესად მარტოხელა მონადირეების თავგადასავალს მოგვითხრობს.

მონადირე და ნადირთპატრონი

სამონადირეო მითოსის ერთ-ერთი ცნობილი თემაა მონადირისა და ნადირთპატრონის სატრფიალო კავშირი. ამ ურთიერთობის ინიციატორი თავად ქალღვთაებაა. როგორც აღვნიშნეთ, ნადირობის ასპარეზი „გარე“  სივრცეა, რომლის წესი განსხვავდება „შინასაგან“, სადაც ცხოვრობს მონადირე ადამიანთა საზოგადოების დადგენილი წესით. ამავე დროს მას უწევს იმ სამყაროსთან ურთიერთობა, რომელსაც ის არ ეკუთვნის. ეს არის ველური ბუნება, ნადირთა სამყარო, რომელსაც განაგებს მდედრული ბუნების ნადირთპატრონი და იქ ადამიანური საზოგადოებისგან განსხვავებული კანონები მოქმედებს.

იმისათვის, რომ „გარე“ სამყაროდან ნადირი მოიპოვოს, მონადირე იძულებულია, ნადირთპატრონთან ურთიერთობა დაამყაროს. მოგვიანებით, როცა სამონადირეო მითოსში მამაკაცი ღვთაებები გაბატონდნენ, მონადირეები რიტუალებითა და მსხვერპლშეწირვით ახერხებდნენ მათი გულის მოგებას.

უფრო ადრე კი, როცა ქალღვთაებას ებარა ნადირთა პატრონობა (და მთლიანად „გარე“ სამყარო მდედრული ბუნებისა იყო), მის სამყაროში შეღწევისა და წარმატების გარანტია ღვთაებასთან სასიყვარულო კავშირით მოიპოვებოდა.

როდესაც ქალღმერთის სახეს განვიხილავდით, იქ საუბარი იყო ბუნების განმასახიერებელი ნაყოფიერების ქალღმერთის სასიყვარულო ურთიერთობაზე. ნადირთმფარველი დედაქალღმერთთან წილნაყარი სახეა, მისი ერთ-ერთი გამოვლინება. სატრფიალო მიდრეკილებებიც მისგან აქვს მიღებული. ნადირობის ღვთაებისა და მონადირის სასიყვარულო ურთიერთობა იმ დიდის მისტერიის ნაწილია, რომელიც დედა ქალღმერთის მითოსში ჩამოყალიბდა და ნაყოფიერების გამოწვევის აუცილებელ პროცესს განასახიერებდა.

კავკასიელთა სამონადირეო მითოლოგია დატვირთულია მონადირისა და კლდე-ტყის მეუფე ღვთაებების სასიყვარულო ამბებით. არქაულ პერიოდში ეს ურთიერთობა სავალდებულო იყო მონადირისათვის. არქეოლოგიურ ძეგლებზე მრავლად გვხვდება სექსუალური ნიშნით აღბეჭდილი მონადირეების გამოსახულებები, რაც ამ იდეის ხორცშესხმას წარმოადგენს. ნადირობის სცენებში ყოველთვის ფალიური მონადირეების მიერ გარეული ნადირის დევნაა გამოხატული და არა მოკლული ნადირის გატყავება-დაჭრა. არქაულ მითოსში სიმბოლური მნიშვნელობით დატვირთული იყო დევნის პროცესი და არა ნანადირევის ათვისება.

ერთი შეხედვით, მონადირისა და ნადირთპატრონის კავშირი უნაყოფო აქტია, რადგან მას არ მოსდევს ბავშვის დაბადება (ერთი გამონაკლისის გარდა, როცა დალი გვევლინება პირმშოს მშობლად, ასევე ამირანის ეპოსში იგი გმირის დედაა), მაგრამ ნადირთმფარველს თავისი სამწყსოს გამრავლების მოვალეობაც აკისრია. როგორც ჩანს, მონადირესთან ურთიერთობა ააქტიურებდა მის ნაყოფიერებასა და ამიტომაც მიისწრაფოდნენ ეს ღვთაებები ამ კავშირისკენ. მონადირისთვის ეს ურთიერთობა მძიმე ტვირთს წამოადგენდა, რადგან მას ტაბუირების მთელი რიგი ახლდა. ტაბუს დაცვა კი რჩეულებისთვისაც არ არის ადვილი და მათ მუდმივად ბეწვის ხიდზე უხდებათ სიარული.

კავკასიის სამონადირეო მითოსში ერთი მნიშვნელოვანი თემაა მონადირისა და ქალღმერთის სატრფიალო ურთიერთობა, რომელიც ტრაგიკულად სრულდება. იგი აისახა დაღუპული მონადირის ციკლში.

თვითონ მონადირე გაურბის ქალღმერთთან კავშირს, მაგრამ ეს გარდაუვალია. თუკი მონადირეს ეძლევა არჩევანის საშუალება _ ჯიხვების სიმრავლე ან ღვთაებასთან დაწოლა, ის ნადირს ირჩევს, ქალღმერთი თითქოს თანხმდება, მაგრამ უარისთვის მაინც შურს იძიებს და ღუპავს მონადირეს. მეფისა მონადირემ დალის შვილი მგელს გამოსტაცა და ქალღმერთს დაუბრუნა. მადლობის ნიშნად მან მონადირეს შესთავაზა ან ცხრა ჯიხვი სექტემბერში, ან მასთან დაწოლა. მეფისამ ცხრა ჯიხვი აირჩია და სწორედ იმ ჯიხვებში გაურია საცდური ქალღმერთმა. მეფისამ ოქროსრქიანს ესროლა, ისარი შემობრუნდა და მონადირე განგმირა.

ქალღმერთი გამოქვაბულში ან მიუვალ ადგილებში ეცხადება მონადირეს, სთავაზობს სიყვარულს, სამაგიეროდ კი ნადირობაში ხელის მომართვას ჰპირდება. ამავე დროს სასტიკად აფრთხილებს, რომ ეს კავშირი საიდუმლოდ შეინახოს. მონადირეს სხვა ქალთან ურთიერთობის უფლება არ ჰქონდა. ამ ურთიერთობის ნიშნად დალი ასაჩუქრებს მონადირეს ბეჭდით, მანდილით ან სხვა რაიმე ნივთით, რომელსაც სხვისი თვალი არ უნდა მოხვდეს, არავინ არ უნდა იცოდეს ამ ნივთის არსებობა, ე. ი. ნივთის საიდუმლოდ დაცვა ნიშნავდა დალთან კავშირის საიდუმლოს დაცვას. ერთის გამჟღავნება მეორის გამოაშკარავებას მოასწავებდა, ამას კი აუცილებლად მოჰყვებოდა სასჯელი.

ტექსტები მოგვითხრობენ: ყაზბეგ გელოვანი ნადირობისას შეხვდა დალის და მასთან სიყვარული გააბა. ქალღმერთმა ქარვის მძივი აჩუქა, რომელიც არავისთვის არ უნდა ეჩვენებინა, ქალის ხელი არ უნდა შეხებოდა. ერთხელ ცოლმა ჩაყო ხელი ახალუხის ჯიბეში და ამოუღო მძივი. ყაზბეგი ისე წავიდა სანადიროდ, მძივი არ გახსენებია. ერთი ხეობა გამოუყო დალმა ყაზბეგს სანადიროდ. აქ ჯიხვებმა გადათელეს ყაზბეგი, თან ადამიანურად ეძახდნენ: „ყაზბეგ, ყაზბეგ!“ ყველაფრის მიზეზი ის მძივი იყო.

დაღესტანში ყუმიხების ერთი გადმოცემა მოგვითხრობს, რომ ერთ კაცს ტყეში ნადირთპატრონი შეხვდა. ულამაზესი ქალი იყო, მისი სხეული ანათებდა. მან კაცს სიყვარული შესთავაზა. კაცმა უარის თქმა დააპირა, უბრალო ღარიბი ვარ და როგორ გაგიბედოო. ქალმა უთხრა, ყოველ ოთხშაბათს მისულიყო მასთან, ოღონდ ეს არავის არ უნდა გაეგო. ეს კაცი ძალიან გამდიდრდა, ცოლს უკვირდა და შეუჩნდა ქმარს. ყველაფერი არც ჰქონდა მოყოლილი, რომ მამაკაცური ძალა წაერთვა. ეს თურმე ტყის ღვთაება იყო.

ჩეჩნეთში ყვებოდნენ მონადირე ჩოპა ბორგანის ამბავს, რომლის საყვარელი იყო ტყის ქალი. ამიტომ მისი ტყვია ყოველთვის ხვდებოდა მიზანს. ღამით ჩოპა ტყეში იყო, თავზე რაღაცა თეთრმა გადაუფრინა. მონადირემ ესროლა. თურმე ნადირთპატრონის ძმა მოკლა. ამის გამო ჩოპა დაიღუპა.

დაღუპული მონადირის ციკლის თქმულებებიდან აღსანიშნავია „ბეთქილის სიმღერა“. მასში მოთხრობილია დალისა და ბეთქილის სასიყვარულო ურთიერთობაზე. ბეთქილს, როგორც სხვა მონადირეებს, ქალღმერთის ერთგულება ევალებოდა. დალის ნაჩუქარი ბეჭედი ბეთქილის რძალს აღმოაჩნდა, რაც ბეთქილის ღალატს ნიშნავდა. ერთხელ მულახ-მულაჟის მცხოვრებლებს ფერხული ჰქონდათ გაბმული, ბეთქილიც მათ შეუერთდა. იქვე იყო მისი რძალი თამარი, რომელსაც ხელზე დალის ბეჭედი ეკეთა. უცბად ფერხულში შემოვარდა ჯიხვი (ზოგი ვარიანტით შველი ან თეთრი შუნი), ფეხებში გაუძვრა ბეთქილს და მთაზე გაიქცა ბეთქილი დაედევნა. ჯიხვმა (ეს დალი იყო) შეიტყუა ბეთქილი ციცაბო კლდეზე. ბეთქილმა მიიხედ-მოიხედა, მაგრამ ჯიხვი ვეღარ დაინახა. მის მაგივრად დალი გამოეცხადა, რომელმაც უთხრა; „შენ მოღალატე ხარ და მაგიერს მოგიძღვნიო“. ბეთქილი კლდეზე დაკიდული აღმოჩნდა, ფეხის მოსაკიდებელიც კი არ ჰქონდა. სოფლელებმა გაიგეს ეს ამბავი და მისაშველებლად მივიდნენ. როგორ არ სცადეს, მაგრამ ვერაფერი შეძლეს. როცა ქვემოდან მიუდგნენ, კლდემ აიწია, როცა ზევიდან მოუარეს, კლდემ დაიწია. ბოლოს ძირს დაუგეს ნაბდები, რომ რბილად დაცემულიყო. ბეთქილი გადმოხტა, მაგრამ დაიმტვრა და დაიღუპა.

დაღუპული მონადირის ამბავი გვხვდება როგორც ქართულ, ისე ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხთა ფოლკლორში. ყარაჩაულ-ბალყარული ვერსია ამ ამბისა აისახა ლექსში „ბიინოგერი“. გმირი ირემმა გაიტყუა კლდის წვერზე, საიდანაც ბიინოგერი ვეღარ ჩამოვიდა. ახლობლები მივიდნენ მის დასახმარებლად, მაგრამ ვერაფერი უშველეს. ბიინოგერის საყვარელიც მოვიდა კლდესთან და ურჩია გადმომხტარიყო.

„თეთრი პერანგით თვალები აიკრა,

მოისროლა მოოქროვილი თავისი თოფი,

იმ ქალის წინ გულაღმა დაეცა

და იმ დღიდან გათავდა ბიინოგერის ნანადირევი მწვადი.

როცა აქედან ადიოდა, კლდეს ჩანგალივით ეჭიდებოდა,

ჩამოვარდა და დაიკეპა, როგორც სახინკლე ხორცი“.

მსგავსი ამბავია მოთხრობილი ოსურ სიმღერაში გუიმანზე. იგი კარგი მონადირე იყო, მაგრამ მამის გაფრთხილებას ყური არ უგდო და უზომოდ ხოცა ჯიხვები. ამის გამო იგი კლდიდან გადაიჩეხა.

დაღესტნის ხალხებში გავრცელებული იყო დაღუპული მონადირის სიმღერა „ხევში დატოვებული ალი“, რომელშიც მოთხრობილია კლდეზე დარჩენილი მონადირის დაღუპვის ამბავი.

აღსანიშნავია, რომ დალი დასტირის თავის სატრფოს და აპატიოსნებს მიცვალებულს. თუმცა დაუსჯელად მისი დატოვება არ შეუძლია. სვანური თქმულებით, ერთი მონადირე ბიჭი დალმა ღალატისთვის სიკვდილით დასაჯა. დასაფლავების დღეს დალები მოვიდნენ დაღუპულის სახლში. მანამდე მის მეგობარს სთხოვეს, ისე მოეწყო, რომ ოთახში არავინ ყოფილიყო. იმ ბიჭმა ეზოში სუფრა გაშალა და ყველა იქ მიიყვანა. თურმე დაღუპულის დედა დარჩენილა ჩელტს ამოფარებული. დალებმა დაბანეს მკვდარი, გახადეს ტანსაცმელი და სულ აბრეშუმები ჩააცვეს. ბოლოს ფეხზე გახადეს და წუღებს აცმევდნენ. ერთ ფეხზე ჩააცვეს, მეორეზე რომ აცმევდნენ, დედამ ვერ მოითმინა და ამოიხვნეშა. გაქრნენ თურმე ის დალები. მარცხენა ფეხზე შერჩენია ნახევრად ჩაცმული ფეხსაცმელი, რომელიც ვერავინ ვეღარ ჩააცვა.

მონადირის სიკვდილი რიტუალურ ხასიათს ატარებს. ისევე, როგორც რიტუალურია ქალღმერთთან მისი ურთიერთობა. როგორც დედა ქალღმერთის კვდომა-აღდგომა განასახიერებდა ბუნების მუდმივ განახლებას, ისეთივე მნიშვნელობა ჰქონდა სამონადირეო მითოსში მონადირის დაღუპვას. ნადირთღვთაებას ხომ შეუძლია გააცოცხლოს შეჭმული ნადირი. არ არის გამორიცხული, რომ არქაულ მითოსში მონადირე _ დალის სატრფო კვლავ ცოცხლდებოდა. ამას ადასტურებს ის ფაქტი, რომ სვანეთში ბეთქილის სიმღერას გაზაფხულისა და ნაყოფიერების დღესასწაულზე ფერხულის დროს ასრულებდნენ.

სამეგრელოში ნადირთ პატრონობა ტყაშმაფას სახელს უკავშირდება, რომელიც დალის ორეულია. მის გვერდით არის ოჩოკოჩი (ვაც-კაცი), რომელიც მუდამ დასდევს ტყაშმაფას, მაგრამ ის არ ემორჩილება. ოჩოკოჩი მხოლოდ ნაწილობრივ შეიძლება დავუკავშიროთ ნადირთა სამყაროს, რადგან, როგორც ნადირთა გამგებელი, ის გადმოცემებში არ ჩანს.
ტყაშმაფას ისეთივე ურთიერთობა აქვს მონადირესთან, როგორც დალს. იგი უღრან ტყეში უხვდება მარტოხელა მონადირეს და სიყვარულს სთავაზობს. უფრო გავრცელებულია მონადირესთან შეხვედრის სხვა ვარიანტი. მონადირე ოჩოკოჩს ესვრის და ასე იხსნის ტყაშმაფას მისი ძალადობისაგან. მადლიერი ტყაშმაფა ვაჟს სიყვარულს სთავაზობს.

ერთხელ მონადირე მახუტელა ტყეში იყო. მას ქალის ძახილი შემოესმა, მახუტელა, მიშველეო. მახუტელამ დაინახა, რომ თეთრად მორთულ, კოჭებამდე თმებით დაფარულ ქალს უკან მოსდევდა ბანჯგვლიანი ოჩოკოჩი. მახუტელამ თოფი ესროლა და ოჩოკოჩი გაიქცა. ტყაშმაფამ მადლობის ნიშნად სიყვარული შესთავაზა, რომელზეც უარის თქმა მახუტელამ ვერ შეძლო. ამ კავშირის შედეგად იგი ცნობილი მონადირე გახდა.

მონადირეებმა იცოდნენ, რომ თუ ტყეში შემხვედრ ნადირობის ღვთაებას ხმას გასცემდნენ, დაიღუპებოდნენ ან გაგიჟდებოდნენ. ამიტომ მასთან ურთიერთობისას პირობით ნიშნებს იყენებდნენ. ტყაშმაფა ორივე ხელის გულზე დადებით ანიშნებს მონადირეს, რომ სამუდამოდ მისი გულში ჩახუტება სურს. ვაჟი უსიტყვოდ, თავის გაქნევით ეუბნება უარს. ამის შემდეგ იწყება ვაჭრობა იმ ვადასთან დაკავშირებით, რა ვადითაც უნდა შეკავშირდნენ საყვარლები. ტყაშმაფა ათივე თითს უჩვენებს მონადირეს, რომელიც თავის გაქნევით ანიშნებს. ასე თანდათან ამცირებს ის ვადას ერთ თითამდე, რაც ერთ წელს ნიშნავს. თუ ვაჟმა საერთოდ თქვა უარი ტყაშმაფას სიყვარულზე, იგი დაღუპავს ან გააგიჟებს მას. ეს ურთიერთობაც ტაბუირებულია და ჭაბუკმა საიდუმლოდ უნდა შეინახოს იგი. დალისგან განსხვავებით, რომელიც თავის სამფლობელოში _ კლდეებში ხვდება მონადირეს, ტყაშმაფა სატრფოს სახლში მიდის და ისინი სასიმინდეში ან ბეღელში ხვდებიან ერთმანეთს. შეხვედრის ადგილი მიანიშნებს ტყაშმაფას კავშირზე ნაყოფიერებასთან.

საყვარლების სოფელში შეხვედრას ის ხიფათი ახლავს, რომ ეს კავშირი შეიძლება ცნობილი გახდეს ვაჟის ცოლისთვის ან დედისთვის. დალის მსგავსად, ტყაშმაფას ერთი მთავარი ატრიბუტია არაჩვეულებრივი თმა. ვაჟისა და მისი ოჯახის ბედი იმაზეა დამოკიდებული, როგორ მოექცევა ღვთაების თმას ოჯახის ქალი (დედა ან ცოლი), როცა მას ვაჟთან მწოლიარეს მიუსწრებს. თუ საკადრის პატივს მიაგებს და ტყაშმაფას თმებს ახლადმოწველილ რძეში განბანს, ღვთაება დალოცავს სატრფოს ოჯახს და ვადაზე ადრე ტოვებს მას. მაგრამ თუ უგუნური ქალი თმებს მოაჭრის ან ნაცარს შეაყრის, ღვთაება წყევლის მთელ ოჯახს და მას უბედურება ეწვევა.
მახუტელას ცოლმა ნახა, რომ მისი ქმარი ტყაშმაფასთან იწვა. იგი შევიდა თხების სადგომში, მოწველა და რძით გაავსო კათხა. მახუტელას ღვთაებასთან ერთად ეძინა. ტყაშმაფას თმები მიწაზე ეფინა. მახუტელას ცოლმა რძით დაბანა თმა, გაასწორა და ზევით დადო. ტყაშმაფას რომ გაეღვიძა, მახუტელას უთხრა, ჩემგან თავისუფალი ხარ. შენი ნასროლი ტყვია ნადირს არ ასცდესო.

ერთი ბიჭი და ტყაშმაფა სასიმინდეში ხვდებოდნენ ერთმანეთს. ორივეს დასძინებია. ტყაშმაფას თმა გადმოშლოდა. ბიჭის დედა დილით საქონლის გასაშვებად რომ მიდიოდა, ეს თმა უნახავს. მიმხვდარა, რაშიც ყოფილა საქმე, მოუწველია რძე და ამით დაუბანია ტყაშმაფას თმა. ღვთაებამ შეუმცირა ვადა თავის საყვარელს და უთხრა, ეს დედაშენს უმადლოდე, იმან დამბანა თმაო.

სხვა გადმოცემით, მოხუც ცოლ-ქმარს ჰყავდა ერთი შვილიშვილი, ძალიან ლამაზი ვაჟი იყო. იგი ტყის ქალს შეუყვარდა და იძულებით გაიხადა საყვარლად. როცა ისინი ღამით ბეღელში იწვნენ, შუქი გამოდიოდა, რადგან ღვთაებას მანათობელი სხეული ჰქონდა. ბებიამ შენიშნა შუქი და ბეღელში შეიხედა. მისი შვილიშვილი ტყაშმაფასთან იწვა, რომელსაც თმები მიწამდე ეფინა. ორივეს ეძინა. ბებიამ მჭრელი დანით მოაჭრა თმები და შეიტანა სახლში. აადუღა წყალი და ჩაუშვა შიგ თმები. ქვაბი აივსო ვერცხლის მანეთიანებით. ასე გაიმეორა რამდენჯერმე, სანამ დილისთვის სკივრები არ გაავსო ფულით. გამთენიისას ადგა ტყის ქალი, თავი შეუმსუბუქდა. ნახა, რომ თმები მოეჭრათ. ბიჭს შეეცოდა მოხუცი ბებია და თვითონ დაიბრალა. ტყაშმაფამ დაწყევლა, გაძაღლებული ცხოვრება გქონდესო და წავიდა. ბიჭი გაგიჟდა და მართლაც ძაღლზე უარესი ცხოვრება ჰქონდა.

არსებობს გადმოცემები, სადაც უგუნურმა ცოლმა ნაცარი შეაყარა ტყაშმაფას თმებს. მას მკბენარი გაუჩნდა და ოჯახი დაწყევლა.

როგორც ვხედავთ, ტყაშმაფასა და მონადირის ურთიერთობაში გარკვეულ როლს თამაშობს ოჯახის ქალი _ ვაჟის დედა ან ცოლი _ რომლის მოქმედებაზეა დამოკიდებული ღვთაებისა და მონადირის კავშირის შედეგი. ეს შედეგი პირდაპირ ეხება ოჯახს და მისი მომავალი დიასახლისის გონიერებაზეა დამოკიდებული.

ტყეში წასულ მონადირეს, რომელსაც იქ ღამის გათევა უწევს, შეიძლება შეხვდეს ოჩოკოჩი (კაცი ვაცის სახით). იგი ნანადირევში ეცილება მონადირეს, ცდილობს მის დაღუპვას, მაგრამ არ ჩანს, რომ ის განაგებდეს და პატრონობდეს სამონადირეო საქმიანობას. გადმოცემების მიხედვით, ოჩოკოჩი ძალიან ჰგავს ადამიანს, მაგრამ მისგან განსხვავდება მსხვილი ძარღვებით, სიდიდით. იგი ჟანგისფერია, ძალიან გრძელი ბალანი აქვს. დადის შიშველი და აქვს გრძელი და ბასრი კლანჭები. ოჩოკოჩს მკერდზე აქვს ნაჯახის ფორმის რქისებრი წანაზარდი, რომლითაც მოწინააღმდეგეს ამარცხებს.

ამგვარი გარეგნობის პერსონაჟები ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხთა მითოლოგიებშიც მოიპოვება. ყუმიხების სამონადირეო მითოსში არის ადამიანის მსგავსი ცალთვალა არსება კილიჩტოში და ბალტატიოში, რომლებსაც მკერდში ხმალი ან ნაჯახი აქვთ გამოჩრილი. ისინი, ოჩოკოჩის მსგავსად, მონადირისადმი მტრულად არიან განწყობილნი.

სამეგრელოში არსებობს გადმოცემები, რომლებშიც მოთხრობილია ოჩოკოჩისა და მოხერხებული მონადირის შეხვედრაზე. ოჩოკოჩი ცდილობს, ნანადირევი წაართვას მონადირეს და მოკლას იგი, მაგრამ დამარცხებული გარბის ან მას კლავს მონადირე, სხვა ოჩოკოჩები კი წივილ-კივილით დასტირიან.

სამეგრელოში ნადირობის საქმესთან დაკავშირებულნი არიან აგრეთვე მრავალფუნქციური ღვთაებები _ მესეფები. ისინი ამინდის გამგებლები არიან, შორს, ზღვისგაღმა ცხოვრობენ და წელიწადში ერთხელ ან ორჯერ ამოდიან ხმელეთზე. ამოწმებენ წლიურ მოსავალს, ადგენენ ამინდს. გარდა ამ ფუნქციებისა, გადმოცემები გვამცნობენ, რომ მესეფები ანაწილებენ ნადირს _ ვის რა უნდა ერგოს. მათ დაჰყვებათ მონადირე ძაღლი და ნადირთღვთაების მსგავსად შეუძლიათ მოკლული ნადირის გაცოცხლება: აგროვებენ ძვლებს და ტყავში აწყობენ.
სამეგრელოში ამბობდნენ, რომ მესეფი ანაწილებს და ყველას მიუჩენს, ვინ რა სახის რამდენი ნადირი მოკლას. წესის დამრღვევსაც ადებენ სასჯელს. მესეფი ნადირს ნიშანს ადებს, მხოლოდ ასეთი ნიშანდადებული ნადირის მოკვლა შეუძლია მონადირეს. ნიშანდაუდებელ ნადირს ტყვია არ ეკარება.

ერთმა მწყემსმა ტყეში ნახა, როგორ მიერეკებოდა ქალი მესეფი ჯიხვებს. ერთი ჯიხვი არ დაემორჩილა. გაბრაზებულმა მესეფმა ჯიხვს უთხრა, შენ შანუყვა ფიფიას (ამ მწყემსის სახელია) ლუკმა ყოფილიყავიო. ჯიხვი მესეფის ბრძანებით ფუღურო ხეში შესულა. როცა მესეფმა სხვა ჯიხვები გადადენა, შანუყვა მივიდა ხესთან და ის ჯიხვი მოკლა.

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ნადირთა მწყემსი ძირითადად მამრული არსებაა. მას ოჩოპინტრეს უწოდებენ. მონადირე ისე ვერ წავიდოდა სანადიროდ, თუ ოჩოპინტრეს არ შეევედრებოდა: „ნადირთ მწყემსო ოჩოპინტრევ, შენ გეხვეწები, მომეცი ჯიხვის თავი, მომაკვლიე“. თუ ასე არ მოიქცევა მონადირე, ოჩოპინტრე ჯიხვებს გააფრთხილებს: „აბა, გაიქცენით, მენადირე გეპარებისთ!“.

ტექსტებიდან ჩანს, რომ მონადირე ნადირის მოპოვების მიზნით სულს აძლევდა ოჩოპინტრეს, მაგრამ როგორ ხდებოდა ეს, ამაზე არაფერი ვიცით. ამგვარი გარიგება საიდუმლოდ რჩებოდა, ხოლო თუ გამჟღავნდებოდა, მონადირე ნადირობის დროს კლდიდან ვარდებოდა და იღუპებოდა. კიდევ ერთი აკრძალვა არსებობდა: მონადირეს სიფრთხილე მართებდა, რომ შემთხვევით არ მოეკლა ოჩოპინტრეს კუთვნილი ხარჯიხვი _ „ნადირთ წინამძღოლი“, თორემ დაღუპვა არ ასცდებოდა.

სამონადირეო მითოსი კავკასიელთა ზეპირსიტყვიერებაში წარმოდგენილია როგორც პროზაული, ისე პოეტური ძეგლებით. აღსანიშნავია, რომ სამონადირეო სიმღერების ერთი ნაწილი სრულდებოდა ფერხულებში დღესასწაულების დროს, რაც ამ მითოსის რიტუალთან უშუალო კავშირზე მეტყველებს და გვიჩვენებს, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანი იყო ეს თემა კავკასიელთათვის.

ავტორი: ქეთევან სიხარულიძე

„კავკასიური მითოლოგია“, თავი მეოთხე.

წყარო: metaphora.ge