ს. მაკალათია – ჯეგე-მისარონის კულტი ძველ საქართველოში

(სურათზე: ილორის წმინდა გიორგის ხატი. დაცულია ზუგდიდში, დადიანების სასახლეთა ისტორიულ-არქიტექტურულ მუზეუმში).

სერგი მაკალათია

 

ჯეგე-მისარონის კულტი ძველ საქართველოში

 

ქრისტიანობის წინამორბედ წარმართ ღვთაებათა შორის ძველ მსოფლიოში უპირველესი ადგილი ღვთაება მირსას ან მითრას ეჭირა.

მითრაიზმი წარმართული მოძღვრების უკანასკნელი და უძლიერესი სიტყვა იყო; მისი მკვლევარნი ერთხმად გვარწმუნებენ, წარმართულ მსოფლიოს ქრისტიანობა რომ არ მოვლენოდა, კაცობრიობა მითრას იწამებდაო. როგორც მითრაიზმის შესახებ არსებული წყაროებიდან და საკმაო დიდი მეცნიერული ლიტერატურიდან ჩანს, ამ ღვთაების კულტის გავრცელების ისტორია შესაძლებელია ორ ხანად დაიყოს.

პირველი ხანა შეიცავს მითრას ღვთაებრიობის აღმოსავლეთში წარმოშობისა და მისი კულტის მცირე აზიაში გავრცელების ისტორიას, უძველესი დროიდან I საუკუნემდე ძ.წ.

უძველესი ცნობები მითრას შესახებ დაცულია ინდოელთა „რიგ-ვედა“-ში, სადაც ის მოხსენებულია მთავარ ღვთაება-ვარუნასთან თითქმის განუყრელად. მას უწოდებენ ვარუნა-მითრას, ან მითრა-ვარუნას, რომელიც ნაელისა და ბრწყინვალე ცის ღვთაებად იყო აღიარებული და აგრეთვე ყოველგვარი სიკეთისა და სიცოცხლის წყაროდ მიჩნეული. ეს ტყუბი ღვთაება ყოვლის მცოდნე და მხილველია. ორივე ერთს ეტლში სხედან, ერთ ფიქრობენ, ცრუს და მატყუარს სასტიკად სდევნიან და სამყაროსაც ერთად განაგებენ. მზე ვარუნა-მითრას თვალად ითვლებოდა და მისივე გამოხატულების სიმბოლო იყო.

ვედასთან შედარებით უფრო ვრცელი ცნობებია დაცული მითრას შესახებ ძველი პართების „ავესტა“-ში, სადაც მისი სავედრებელი ჰიმნებიცაა შეტანილი. ავესტაში მითრას „Mihr“ – „მიჰრ“ ეწოდება, რომელიც ნათელს, ან სინათლეს ნიშნავს და მუდამ მთავარი ღვთაების აჰურა-მაზდას გვერდით იხსენიება.

მითრა, როგორც სინათლის ღვთაება, ავესტაშიაც მზედ და აჰურა-მაზდას თვალად იწოდება. მისი სამფლობელო ნათელი ცაა, და ყველა ციური მნათობიც მას ემორჩილება.

მითრა მზის, მთვარის და ვარსკვლავების დახმარებით სამყაროს ბოროტებისაგან იცავს და ის გუშაგივით სდგას კეთილი ღვთაების და აჰურა-მაზდის (სინათლის) და ბოროტი ღვთაების არიმანის (სიბნელის) შუა და იბრძვის ბოროტების დასათრგუნავად.

მითრას შესახებ „იეშთ-სადე“-ში ნათქვამია, რომ „ზეციერ არსებათა შორის ის პირველი თანამგზავრია უკვდავისა და სწრაფმავალი მზისა და თავისი მოწყალე თვალით მითრა ზეციდან უმზერს არიელთა სადგომებს, ანაყოფიერებს მათ მიწას და საქონელსაც ვრცელ საძოვრებს აძლევს“. ამავე იეშთ-სადე-ში აგრეთვე ნათქვამია, რომ მითრა, ვრცელი საძოვრების მფლობელია, თავისი გაცისკროვნებული სამყაროდან ვარსკვლავებით შემკული ეტლით გამოდის, რომელსაც თეთრი ფერის და ოქროს ჩლიქებიანი ოთხი კვიცი მიაქროლებსო. ის, როგორც სინათლის კეთილი ღვთაება, ყოველგვარ სიბნელესა და ბოროტებას სასტიკად სდევნის. ამიტომ მითრა ჰიმნებში გამოყვანილია, როგორც კეთილთა მფარველი და დაჩაგრულთა მოსარჩლე. ამასთანავე მითრა განსაკუთრებით წარმოდგენილია, როგორც ძლიერი მხედარი და მხედართა მფარველი. იეშთ-სადეს ერთერთს ჰიმნში ნათქვამია: „მითრა ვერცხლის ჩაფხუტიანი მხედარია, ტანზე აცვია ოქროს აბჯარი, ჰკიდია გამგმირავი ხანჯალი, ხელში უჭირავს გრძელი მახვილი და თეთრ ცხენზე ზის“. მითრამ ძილი არ იცის, მუდამ ფხიზლად იცავს აჰურა-მაზდას ქმნილებათ. ის ყველა ღვთაებაზე უმამაცესი და უძლიერესია, მეტად ფხიზელი, მეტად სწრაფი და ყველაზე მეტად ეშმაკთა მმუსრავი. ლაშქრობის წინ მორწმუნენი აჰურა-მაზდასთან მითრას ვედრებით მიმართავენ და მას მტრებზე გამარჯვებას შესთხოვენ. მითრა ათასი თვალით და ყურითაა შეიარაღებული. ის ყველაფერს ხედავს, მას ყოველივე ესმის.

ერთი სიტყვით, აქ მოყვანილი მოკლე ცნობებიდან უკვე თვალსაჩინოდ ირკვევა, რომ მითრა აჰურა-მაზდას მეორე პირს წარმოადგენდა, ებრძოდა ბოროტებას და კეთილმორწმუნეების მფარველ ღვთაებად ითვლებოდა.

ძველ სპარსეთში მითრას კულტი განსაკუთრებით აქემენიდების დროს გაძლიერდა: ის მხედართა მფარველ ღვთაებად იყო აღიარებული და მის სახელწოდებას თვით ირანის მეფეები და სარდლებიც ატარებდნენ. დარიოს მეფემ (485წ. ძ.წ.) მითრას გამოსახულება სამეფო სასაფლაოს თვალსაჩინო ადგილზე მოათავსა. არტაქსერქს მნემონმა (358  ძ.წ.) მითრას ქანდაკება თავისი სასახლის ტაძარში მოათავსა.

ამიერიდან მითრა ირანის მეფეების მფარველ ღვთაებად იქცა, მის სახელს ისინი ფიცულობდნენ და და მას ცხენებს სწირავდნენ. ირანის სამეფო ჯარს წინ მუდამ მიუძღოდა მითრასადმი შეწირული ეტლი, რომელშიაც ექვსი თეთრი ცხენი იყო შებმული. ამიტომ სადაც ირანის ძლევამოსილი ჯარი შედიოდა, იქ მას თავისი მფარველი ღვთაების მითრას კულტიც შექონდა და მაზდეანობასთან ერთად მითრაიზმსაც ავრცელებდა.

ამით აიხსნება ნ.კუნის აზრით ის გარემოება, რომ მითრას კულტი ასე სწრაფად ვრცელდებოდა მცირე აზიაში, განსაკუთრებით პონტოსა და კაბადუკიაში, სადაც ბატონობდნენ ირანის არისტოკრატები და სადაც მითრას კულტის და ადგილობრივ ღვთაებათა ერთგვარი გადაჯვარედინება მოხდა; ჩქარა კაბადუკია მითრაიზმის რწმენის გამტარებელ სადგურადაც იქცა, საიდანაც მითრას კულტი მთელს იმდროინდელ მსოფლიოში არაჩვეულებრივი სისწრაფით ვრცელდებოდა.

მაგრამ, ჩვენის აზრით, მხოლოდ ამ გარემოებით არ უნდა აიხსნებოდეს მითრაიზმის მცირე აზიაში ასეთი გავრცელების მიზეზები; აქვე აღმოჩენილი ხეთური ძეგლები მოწმობენ, რომ მცირე აზიაში მითრას კულტი აქემენიდების გაბატონებამდე უნდა არსებულიყო.

1906წ. ჰ.ვინკლერის მიერ მცირე აზიაში (ბოღაზკოიში) აღმოჩენილ სახელმწიფო არქივის ტექსტებში ხეთელი მეფეები სხვა ღმერთებთან ერთად, მიტანური ენით აგრეთვე ღვთაება „Mitrassil“-საც (მიტრასსილ) იმოწმებენ. აღნიშნული არქივი ეკუთვნის 1500წ. ძვ.წ. და, როგორც ხეთების ისტორიის მკვლევარნი ამტკიცებენ, ხეთების პოლიტიკურ-კულტურული ბატონობა გავრცელებული უნდა ყოფილიყო მთელს მცირე აზიაში და კავკასიაშიც.

ამიტომ შესაძლებელია ღვთაება მითრას კულტი მიტანიელების და ხეთების გავლენით გავრცელებული ყოფილიყო მთელს აღნიშნულ ტერიტორიაზე მოსახლე ეროვნებათა შორის და ამ გარემოებითაც უნდა აიხსნებოდეს, რომ პონტოში, კაბადუკიაში და საზოგადოთ მცირე აზიაში აქემენიდების იქ ბატონობის დროს მათ შორის მითრას კულტიც ასე სწრაფად და ადვილად ვრცელდებოდა. მით უმეტეს ჩვენ ვიცით, რომ აქემენიდური სპარსეთი კულტუროსანი აღმოსავლეთის პირდაპირი მემკვიდრე იყო და ის ჩქარა მოექცა მის მიერვე დაპყრობილ შუა მდინარის ერების კულტურულ-სარწმუნოებრივი გავლენის ქვეშ, და აღმოსავლეთის ახალი რწმენით გაპოხიერებული და აქემენიდების მიერ განახლებული და გაძლიერებული ღვთაება მითრა ხელმეორედ მოევლინა იმდროინდელ მსოფლიოს.

მითრას კულტი გავრცელებული იყო აგრეთვე ძველ სომხეთშიც, ,და მას „მიჰრ“ ეწოდებოდა: მას აგათანგელოსი ორმუზდის შვილს უწოდებს და მისივე ცნობით მითრას სიმდიდრით განთქმული ტაძარი სომხეთში ძველ ბაგაიარინჯში იმყოფებოდა: „მოვიდა იგი (გრიგოლ განმანათლებელი) მოახწია „მირჰეულ“ ტაძარსა წოდებულსა ძისა არმაზდისასა, სოფელსა შინა, რომელსაც პართელთა ენით ეწოდება ბაგაიარიჯნ“-იო.

სომხური მიჰრის ღვთაებრივიობის ხილული განსახიერება იყო ორგვარი:  „არეგ-აკნ“ მზის თვალი – ორმუზდის თვალი ან ხილული მზე. მეორე „ლუსინ“ მთვარე, რომელსაც მოსე ხორენელი ცეცხლის დას უწოდებს.

მითრას განსახირების ამ ორი ღვთაების უმთავრესი ტაძარი სომხეთის ძველ სატახტო ქალაქში არმავირში ყოფილა, სადაც მათი კერპები სვენებულა და გაუქრობელი ცეცხლი ნთებულა. ძველ სომხეთში მითრას კულტი განსაკუთრებით მხედრობაში ყოფილა გავრცელებული და თვით სომხეთის მეფეებიც, რომლებსაც ირანის მეფეებთან დინასტიური კავშირიც ჰქონდათ, ხშირად მითრას სახელწოდებასაც ატარებდნენ. სომხურ მიჰრს თავისი სადღესასწაულო თვეც ჰქონია, რომელსაც „მეჰეკი“ ეწოდებოდა და იგი ძველ სომხურ კალენდარში უდრიდა თებერვალს.

ახლა ჩვენ უნდა გამოვარვკიოთ, არსებობდა თუ არა წარმართულ საქართველოში მითრას კულტი?

თუ ჩვენ ამ მიზნით თვალს გადავავლებთ ქართულ ღვთაებათა პანთეონს, მასში ამგვარი სახელწოდების ღვთაებას ვერ ვიპოვით. არც ქართულ საისტორიო წყაროებში და ნივთიერ ძეგლებში მოიპოვება მის შესახებ პირდაპირი ცნობები. მაგრამ მიუხედავად ამისა ქართველი ტომების მჭიდრო კულტურული და სარწმუნოებრივი კავშირი აღმოსავლეთის კულტუროსან ერებთან გვიკარნახებს ჩვენ ვიფიქროთ, რომ მითრაიზმის უნივერსალური რწმენა ქართველებშიაც უნდა ყოფილიყო გავრცელებული.

ქართულ უძველეს მატიანეში „მოქცევაი ქართლისაი“-ში ქართველთა მთავარ ღვთაებად არმაზია მოხსენებული, იგივე აჰურა-მაზდა, სომეხთა ისტორიკოსის მოსე ხორენელის ცნობით, ქართველები არმაზს (არამაზდს) დილა ადრიან თავიანთი სახლების ბანიდან თაყვანს სცემდნენ თურმე. ხოლო ღვთაება არმაზის და ცეცხლის თაყვანისცემის კულტის საქართველოში არსებობა თავისთავად ჰგულისხმობს მითრას რწმენის ჩვენში არსებობასაც, რომელიც აჰურა-მაზდას მეორე პირად ითვლებოდა. ამის გარდა თვით მაზდეანური მოძღვრების გავრცელებაც ქართველთა შორის მითრას გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა, რადგანაც მაზდეანიზმის მთელი მოძღვრება და მისი სიწმინდის დაცვა-გატარება უმთავრესად მითრაზე იყო დამყარებული.

წარმართულ საქართველოში მითრას რწმენის არსებობის შესახებ პირველად ნიკ. მარრმა აღნიშნა და ქართული პანთეონის შვიდ ღვთაებათა შორის ზადენი მან მითრად აღიარა. ნ.მარრი ამბობს: „ზადენი უეჭველად ავესტის „yazata“-ს, ან სპარსულ „yazdan“-ს წარმოადგენს, რომელიც კეთილ გენიას ნიშნავს, განსაკუთრებით მითრას და შემდეგ საზოგადოდ კეთილ ღვთაებას“-ო, ამასთანავე ის ამბობს, რომ ქართულ მატიანეში არმაზის შემდეგ მეორე ადგილას ზადენ-მითრას მოხსენიება სრულიად ეთანხმება იმას, რომ მითრა მაზდეანურ მოძღვრებაში აჰურა-მაზდას შემდეგ ერთი უმთავრესი ღვთაებათაგანია. ნ.მარრის ეს მოსაზრება სრულიად ეთანხმება მითრას ჰიმნების შინაარსს, სადაც ის ხშირად იხსენიება „იაზატად“ ე.ი. კეთილ ღვთაებად.

ამავე აზრისაა ო.ფონ-ვეზენდოკი თავის გამოკვლევაში „ქართული წარმართობის შესახებ“; ის სხვათა შორის ამბობს: „ქართული ზადენი მითრას უნდა უდრიდეს, რადგანაც იბერიაში მიღებული იყო მზის ღვთაების თაყვანისცემა, და ამიტომ არაფერი ეწინააღმდეგება იმას, რომ ჩვენ ეს დავინახოთ ზადენში, რომელიც უნდა იყოს ირანულ მითრას შესატყვისი ღვთაება“-ო.

ირანული მითრა-იაზატასის ჩვენში არსებობა უფრო სარწმუნო გახდება, თუ ჩვენ ქართველ ხალხში წარმართული ხასიათის სალოცავებსა და რიტუალურ წესებს მივმართავთ.

როგორც ჩვენ აღვნიშნეთ, აჰურა-მაზდას განუწყვეტელი ბრძოლა ბოროტი ღვთაების არიმანის დასათრგუნავად უმთავრესად დამყარებული იყო იმ კეთილ გენიებზე ან სულებზე, რომლებსაც იაზატებს უწოდებდნენ. მათ შორის პირველობდა მითრა (სამყაროს გამგებელი და მებრძოლ ლაშქართა სარდალი) და ათარი (უხილავი წმინდა ცეცხლი). ამ ორივე კეთილი გენიის კულტი ქართულ ხალხურ რწმენაში დღემდე იყო დაცული. მაგალითად, დიდმარხვის აღება ღამეს სამეგრელოში ასრულებდნენ სალოცავ „ჟინი ანთარს“ (ზეციერი ანთარი). ამ დღეს მეგრელები კერაზე აცხობდნენ ოთხკუთხედი ფორმის მოზრდილ ყველიან კვერს, რომელსაც ჯერ სუროს ფოთლებში შეახვევდნენ და შემდეგ ზედ ნაღვერდალს დააყრიდნენ. ვახშმის წინ ოჯახის უფროსი მამაკაცი კერასთან მივიდოდა, ნამცხვარს ნაცარს და სუროს მოაცლიდა, კვერს ზედ კერაზე ოთხკუთხედ ნაჭრებად დაჭრიდა და შემდეგ ვედრებას წარმოსთქვამდა:

ჟინი ანთარი, პარტონი გომორძგვილი!       ზეციერო ანთარო, ბატონო – გამარჯვებულო!

ჩქიმი ორინჯი სი ამიშინი!                              ჩემი საქონელი შენ გაამრავლე!

ოშოშო გოშაფჭოფუნდეე                                 ასობით ვიჭერდე და არაფერი

მაკორდოდასონი, უხაფუ დო                         აკლდებოდეს უშობელსა და

ხიფილც ვაიშებჩინენდეე თეში.                     ხბოიანს ვერ ვარჩევდე ისე.

ღვთაება ანთარი აფხაზეთშიაც ცნობილია „აითარ“-ის სახელით. აქაც ის ოჯახისა და შინაური პირუტყვის მფარველ ღვთაებად ითვლება. აითარს აფხაზები „ღმერთმანი“-ს მაგიერ ფიცულობდნენ თურმე. ამის გარდა, როდესაც მათში მეხნაკრავი პირუტყვი კვდებოდა, რასაც იქ დიდ ცოდვად სთვლიან, აფხაზები მაშინვე შეუდგებოდნენ ამ წმინდა პირუტყვის გასვენებას შემდეგი გალობით:

ვია ტლარ!

აითარ ეტლარ!

ეტლარ ჩოფჰარ!

ჩოფჰარ ეტლარ!

           ამ სიტყვების აზრი და მნიშვნელობა დღეს აფხაზებისათვის უკვე გაუგებარია, მაგრამ აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ამ საგალობელში ისინი მიმართავენ ღვთაება აითარს.

ეს აფხაზური „აითარ“ და მეგრული „ჟინი ანთარი“ არის ავესტაში მოხსენებული იაზატა (კეთილი სული) adar-atar-ათარი, რომელიც ცეცხლის ღვთაება იყო, და ის ავესტაში წოდებულია აჰურა-მაზდას შვილად. ათარი როგორც ცეცხლის ღვთაება ადამიანის ოჯახთან მეტად ახლოს იდგა, შეიძლება ითქვას, რომ ის ოჯახის კერაზე იჯდა და მის მფარველ ღვთაებად ითვლებოდა. ამიტომ მაზდეანური ოჯახის უხუცესი წევრი ათარს მფარველობისათვის თხოვნით მიმართავდა და, თუ ოჯახის კერის ცეცხლის სიწმინდეს სათანადოთ ინახავდა და ათარსაც ზვარაკს სწირავდა, მაშინ ათარი მას ასეთ კურთხევას უგზავნიდა: „გაგიმრავლდეს შენ საქონლის ჯოგები და შვილები… იყავ მთელს სიცოცხლეში მუდმივ სულიერ ლხენაში…“ და სხვა.

აქედან უკვე ნათლად ირკვევა მეგრულ-აფხაზურ ანთარ-აითარის და ირანული ათარის ერთიდაიგივეობა, როგორც სახელწოდებით, ისევე მათთან დაკავშირებული რწმენითა და რიტუალობით. ათარის კულტის არსებობა კი თავისთავად ჰგულისხმობს მითრას კულტის ჩვენში არსებობას: მითრას ციურ ეტლს ცეცხლოვანი ათარი ხომ მუდამ უკან მისდევდა.

რომ ეს ასე იყო, ამას მოწმობს დასავლეთ საქართველოში დაცული ერთი ფრიად საყურადღებო სალოცავი, რომელსაც მეგრელები „მირსობა“-ს, ან „მისრობა“-ს უწოდებენ, სვანები „მეისარიბ“-ს და გურულები კი „მოისარობა“-ს.

მირსობას მეგრელები დიდ მარხვის დაწყებამდე იხდიან, ამ დღისათვის საგანგებოდ ასუქებენ ღორს, რომელსაც „ომირსე“ ეწოდება. მირსობა დღეს, ხუთშაბათს (მეგრ.ცაშხა), ოჯახის უფროსი ამ ღორს კერის გარშემო რამდენჯერმე შემოატარებს შემდეგი ლოცვით:

დღარი მირსობაში მოზოჯუა!                     დღეს მირსობის მობრძანებავ!

მა დო ჩქიმი ჩილი დო სქუას                       მე და ჩემი ცოლს და შვილს

ბედი მეჩი, ბედნიერო დაარინე                   ბედი მიეცი, ბედნიერად ამყოფე,

ირი ალიანი დო ჩალიანი                              ყოველი ალიანი და ჩარლიანი(სიავე)

ქოგარაყ’ი, ირი უბადო შარას,                       გაუქარვე, ყოველ ავი გზისაგან,

წყარც სი ქოთხილეე, სქანი                            წყლისგან შენ დაიცავი, შენ

სახელი ხვამელი.                                              სახელ დალოცვილო.

ლოცვის დასასრულს ღორს დაჰკლავენ. შემდეგ ოჯახის დიასახლისი ოჯახის თვითეული წევრისათვის ორ-ორ მრგვალ კვერს და კვერცხს ხარშავს. სადილის წინ ოჯახის წევრები უფროს-უმცროსობით კერასთან მდგარ ტაბაკთან მივლე და სათითაოდ აიღებენ თავიანთ კვერებსა და კვერცხებს, თვალებზე მიიფარებენ, თან ატრიალებენ და შემდეგ ლოცვას წარმოსთქვამენ:

წმ. მირსა! ამუდღა ვხამულენქი                   წმ.მირსა! დღეს ვლოცულობ!

ჩქიმი თოლიში სასიმელოთ                         ჩემი თვალის სიმრთელისათვის

კვერცხით დო ხვიანდით, უბადო               კვერცხით და კვერით, ავი

თოლიში ჭუა, უბადო თოლიში                   თვალის ტკივილი, ავი თვალის

ფაცუცუა შორიშა ქოგომირაყ’ი                    დაწირპლვა შორს გამიქარვე.

გოლას ჯანჭი მეფურინუნდას                      მთაზე ბუზი მიფრინავდეს

ჩქიმ თოლს ქააძირი, გოლას                          ჩემს თვალს დაანახვე, მთაზე

ჭიჭკიტია მეხოხუნდას, ღორონთი,              ჭიანჭველა მიცოცავდეს, ღმერთო,

ჩქიმ თოლს ქააძირი                                         ჩემს თვალს დაანახვე,

ჩქიმ თოლიში ნაქიმინათი                              ჩემი თვალის ნაქნარით

ჩქიმი გური გაახარი.                                        ჩემი გული გაახარე!

ამ სალოცავის დასასრულს კვერს და კვერცხს იქვე შესჭამენ.

მაგრამ მირსობის ეს რიტუალი უფრო სრულად და კარგად დაცულია მთიან სამეგრელოში. ჩხოროწყუს რაიონის სამ სოფელში: გოდოგანში, გარახაში და ჯუმითში. მირსობა დღეს ამ სამ სოფელში იმართებოდა ხატობა, რომელსაც „ჯეგე ან ჯგეგე მისარონი“ ეწოდებოდა.

სოფ.გოდოგანი კურზუს თემშია და აქ ერთ მაღალ გორაკზე აშენებულია პატარა ეკლესია, რომელსაც „ჯეგე-მისარონს“ უწოდებენ.

დღეობა იმართება თებერვალში ორი კვირით წინ ყველიერამდის და სალოცავად წინად დიდძალი მხვეწარი მოდიოდა თურმე, განსაკუთრებით ის გვარები, რომელთა ფუძის ან გვარის (ჯინჯიში ხატი) ხატად იგი ითვლებოდა: ფიჩხაია, ბერულავა, ჩარგაზია, მიქაია, გოგუა, ლაშხია, ნაჭყებია, აშორდია, ფონია, კვაშილა, გაბედა, არაჰამია და სხვ. ჩარგაზია და ნაჭყებიას გვარიდან ირჩევდნენ ნათეებს, რომლებიც ხალხს ამწყალობლებდნენ. მირსობა დღეს გოდოგანში ომირსე ღორს კერის გარშემო სამჯერ შემოატარებენ და ჯეგე მისარონს შესთხოვდნენ ოჯახის კეთილდღეობას, მაგრამ ომირსე ღორის ხორცის ჭამა დაღამებამდის არ შეიძლება, დილით კი მოხარშულ კვერებით და კვერცხებით თვალის საღობაზე ჩვეულებრივი წესით დაილოცებიან და შემდეგ ყველანი მიდიან ჯეგე მისარონის ეკლესიაში, სადაც წინათ ასრულებდნენ სხვადასხვა რიტუალს, ლოცვა-ვედრებას, რომელსაც მოჰყვებოდა ცეკვა-თამაში, სიმღერა და სხვა გართობანი. საღამოს მლოცავი სახლში ბრუნდებოდა, ოჯახის უფროსი ომირსე დაილოცებოდა, გაშლიდნენ სუფრას და ღორის ხორცს სჭამდნენ.

ამ დღეს სალოცავად მოდიოდნენ გამოთხოვილი ქალები, რომელთა ფუძის ხატად ჯეგე-მისარონი ითვლებოდა და მათ თან მოჰქონდათ სანთელ-საწირი და დაკლული ღორები. მათ აქ გვარის ნათეები ამწყალობლებდნენ და შემდეგ შვილდში გამოატარებდნენ.

ვისაც შეთქმული ჰქონდა, იგი ჯეგე-მისარონს ღამეს უთევდა. აქ მოჰყავდათ სულით ავადმყოფნი და თვალით სნეულნი. და მათ მისარონის ხატის წინ დააწვედნენ „ხატიში ითონჯირაფა“, ღამეს უთებდნენ და ჯეგე-მისარონს ევედრებოდნენ ავადმყოფის განკურნებას.

თვალის სნეულებს საწირში მოჰქონდათ ორი სანთელი, ორი კვერი, ორი კვერცხი და თეთრი ფულები. ისინი მუხლმოყრით ეკლესიას სამჯერ შემოუვლიდნენ და ევედრებოდნენ ჯეგე-მისარონს თვალის საღობას.

ასეთივე ხატობა იციან სოფელ გარახაში, რომელიც მდებარეობს ჩხოროწყუს მახლობლად. თებერვალში მირსობა დღეს აქ გარახას წმ.გიორგის ეკლესიაში წინათ იმართებოდა ჯეგე მისარონის დიდი ხატობა. ამ ხატის ყმებია: მამფორია და უბირია და მირსობის ნათეებსაც ამ გვარიდან ირჩევდნენ. აქ მოჰყავდათ თვალით სნეულები და სულით ავადმყოფნი და გარახის ჯეგე-მისარონს შესთხოვდნენ მათ განკურნებას. შეხვეწილები ხატს სწირავდნენ თვალის სანთლებს, რომლებიც წარმოადგენდნენ თვალის კაკლის ოდენა სანთლის რგოლებს. გარახიდან გათხოვილი ქალები მოდიოდნენ საწირით, მოჰქონდათ დაკლული ღორები და აქ ლოცულობდნენ, შემდეგ მათ ნათეები შვილდში გამოატარებდნენ.

გარახასა და ჩხოროწყუს მახლობლად მდებარეობს სოფ.ჯუმითი და მირსობას აქაც იცოდნენ ჯუმითის წმ.გიორგის ეკლესიაში დიდი ხატობა. ჯუმითის ჯეგე-მისარონი უბირიების საგვარეულო ხატია და ნათეებსაც ამ გვარიდან ირჩევდნენ. აქ მოჰყავდათ თვალით სნეულები, სულით ავადმყოფები და ბნედიანები, რომლებსაც ალოცებენ ჯუმითის წმ.გიორგის-მირსას ხატს და შესთხოვენ შველას და განკურნებას. აქ მდგარა ხის ეკლესია, იგი ამ სამი წლის წინათ დაუშლიათ. დარჩენილა ერთი დიდი ცაცხვის ხე და მირსობას დღეს ამ ხის ძირში ლოცულობენ. ჯუმითიდან გათხოვილი ქალები მირსობას სალოცავად აქ მოდიოან, მოაქვთ საწირ-სანთელი და დაკლული ღორები, ნათეები მათ ამწყალობლებენ, შემდეგ შვილდს დააყენებენ, წინ ორ ხმალს მიწაში ჩაარჭობენ, რომ ბოროტი და მავნე სული არ მიეკაროსო და ქალებს შვილდში ისე გამოატარებენ.

სოფ. ჭაქვინჯთან არის სოფ.ჯიხაშკარი, რომელიც ზუგდიდიდან დაშორებულია 7 კილომეტრით და აქ დღესაც დაცულია სამლოცველო ადგილი მისარონ-კარი. მას უჭირავს საკმაოდ მოზრდილი და გაშლილი ფართობი, რომელიც დაფარულია ცაცხვისა და მუხის ხეებით, შუა მოედანზე დგას ხის პატარა სამლოცველო და მას აქ ჯეგე-მისარონს უწოდებენ. ნააღდგომევს, ახალკვირის სამშაბათს მისარონ-კარში იმართებოდა ხატობა, სადაც სალოცავად მიდიოდნენ: ზარანდიები, შენგელიები და ჩარგაზიები, რომელთა საგვარეულო ხატად „ჯინჯი ხატად“ იგი ითვლებოდა. ხატობა დღეს რიგის მიხედვით ამ საგვარეულოდან ერთერთი ოჯახის უფროსი მისარონ კარზე მოიყვანდა კერატს, დაილოცებდა გვარის კეთილდღეობაზე, შემდეგ ღორს იქვე დაჰკლავდა და ხორცს მლოცველებს გაუნაწილებდა. ღორის თავს კი იგი გადაულოცავდა იმ მეკომურის უფროსს, რომელსაც რიგით მეორე წელიწადს ჯეგე-მისარონისათვის კერატი უნდა დაეკლა.

ამ საგვარეულოდან გამოთხოვილ ქალებს ხატობა დღეს ჯეგე-მისარონში მოჰქონდათ საწირ-სანთელი, ღორის თავ-ფეხები, კვერცხები და სხვა.

ჯეგე-მისარონის სამლოცველო იყო აგრეთვე სოფ.გეჯეთში, რომელიც ნოქალაქევიდან სამი კილომეტრით არის დაშორებული. მისარონის ადგილი აქ დღესაც დაცულია, სადაც წინათ მდგარა ქვის პატარა შენობა, უკვე ნანგრევად ქცეული და ერთი დიდი ცაცხვის ხე, რომელიც 1927 წელს მოუჭრიათ. თებერვალში, მირსობა დღეს სალოცავად მიდიოდნენ გეგენავები და ალასანიები და აქ ჯეგე-მისარონს შესთხოვდნენ: თვალის სისაღეს, ყურის, თავის და წელის ტკივილისაგან განკურნებას. ხატს წირავდნენ: მძივებს, ფულს, ნემსებს, ფერად ძაფს და სხვა.

ხალხურ გადმოცემით მისარონის სამლოცველოდან არაფრის წაღება არ შეიძლებოდა, დამნაშავეს მისარონი დააბრმავებსო.

საყურადღებოა, რომ თვით ნოქალაქევის ძველი ციხის გალავანში დაცულია ეკლესია, რომელსაც ჯეგე-მისარონს უწოდებენ. ეს შენობა თლილი ქვით არის ნაგები და ეკუთვნის რომ-ბიზანტიის პოლიტიკურ-რელიგიური გავლენის პერიოდს ძველ ლაზიკაში, დაახლოვებით IV-VI საუკ. ამიტომ ადვილი შესაძლებელია ვიფიქროთ, რომ ნოქალაქევში ამ ძველ არქეოპოლისში, რომელიც იყო ლაზიკის სამეფოს პოლიტიკურ-საზოგადოებრივი ცხოვრების ცენტრი წარმართობის დროს აქ მართლაც არსებობდა მისარონის ან მითრას სამლოცველო, შემდეგ ჯეგე-მისარონად წოდებული.

ნოქალაქევის ჯეგე-მისარონს თავისი მამულიც ჰქონია, რომელიც პერტაიას გვარს თურმე ებარა. ჯეგეს მამულზე ვაზი ყოფილა გაშენებული და პერტაია ვალდებული იყო ამ ვაზის მოსავლიდან დაეყენებინა ღვინო და ხატობას იგი მიეტანა მისარონის კარზე, სადაც მლოცავებს უმასპინძლდებოდნენ. დღეობა სცოდნიათ შემოდგომაზე და აქ სოფელი დაკლავდა საერთო ხარჯით ნაყიდ ერთ ძროხას. ყველას მოჰქონდა თითო კონა ღომის თავთავები. მეხატული ხალხს დააჩოქებდა და ჯეგე-მისარონს შესთხოვდა მფარველობას და თემის სახელით მას კარგი ჭირნახულისათვის მადლობას უცხადებდა და სხვა.

აქ ჯეგე-მისარონის სახელით იციან წყევლა და დალოცვაც. მაგალითად იტვიან: „გაგიწყრეს ჯეგე-მისარონიო“ ან „ჯეგე-მისარონმა დაგლოცოსო“ და სხვა.

ამასთანავე აღსანიშნავია, რომ სამეგრელოში, თუ ვინმეს რაიმე უბედურება ეწვია, ან ცეცხლისაგან ზიანი მოუხდა, ამას მირსას განრისხებით ხსნიან და მიზეზის გასაგებად მკითხავებთან გარბიან.

მირსობას სვანებიც იხდიან, რომლებიც თავიანთ „მეისარიბს“ დიდი ზეიმით ეგებებიან. მეისარიობა თითქმის ორი კვირა გრძელდება და ყველიერის ორშაბათს თავდება. მეისარიობის პარასკევს ოჯახის უფროსი ამ დღისათვის საგანგებოთ გასუქებულ ღორს ან ხარს ჰკლავს. სულ ერთია რომელი მათგანი იქნება, მხოლოდ ხარი ძვირია და ძნელი გასამეტიც, ამიტომ მეისარობას ჩვეულებრივ ღორსა ჰკლამენ, რომლის ხორცის ჭამა დალოცვამდე აკრძალულია. შემდეგ ოჯახის თვითეული წევრისათვის თვალის კაკალის ზომის და ფორმის თვალის კვერებს აცხობენ. მეორე დღეს შაბათს ოჯახის უფროსი სამეისარობო ღორს და კვერებს თაბახზე დაალაგებს და შემდეგ ლოცვას წარმოსთქვამს:

ხატ მეისარიაშ, სი ლოგვიეშდ                       ხატო მეისარისაო, შენ შეგვეწიე

ი ლოგმეხერ, თერალე მაზიგ                         და მოგვეხმარე, თვალების ჭირი

ოგქაბონ, მარემი ნაშვიდობოშ                       მოგვაშორე, კაცების მშვიდობით

ოგხიდ, კუმაშ ოგფიშირ                                 გაგვახარე, საქონელი გაგვიმრავლე და სხვა.

ხალხის რწმენით, ვინც ამას არ შეასრულებს მას თვალები ასტკივდებაო. მეისარიობა სვანეთში დიდ დღესასწაულად ითვლება და მას წმინდათ ინახავენ. მეისარიობის მომდევნო პარასკევს დაჰკლავენ სამეისარიობა გოჭს, რომელსაც შამფურზე შესწვამენ, მისი მოხარშვა არ შეიძლება. შემდეგ დაილოცებიან ჯვარის პარასკევზე(კარგი პარასკევი). მეისარიობის კვირა სააღაპო კვირაა და დროს ატარებენ სიმღერა-თამაშით, ცეკვავენ ფერხულს, მოხუცები საუბრობენ და სხვა. მეისარიობა ყველაზე სასიხარულო დღესასწაულად ითვლება სვანეთში და ამისათვის ყველანი ემზადებიან და სცდილობენ თავიანთი სურვილები დაიკმაყოფილონ. ძველად მეისარიობის აღაპისათვის ღვინო აუცილებლად უნდა ჰქონოდათ, თუ არა და რანგი მაინც ეშოვნათ. ვისაც ეს სასმელი არ ჰქონდა იგი სესხულობდა და სესხში აძლევდა პურს ან სიმინდს. მეისარიობის დასასრულს კვირა საღამოს ოჯახები ერთად შეიკრიბებიან, მიაქვთ თავიანთი სურსათი, გაშლიან საერთო სუფრას და დროს მხიარულად ატარებენ გათენებამდის. რაც მეისარიობის ტაბლაზე რჩება, ყველაფერს გაინაწილებენ და თავიანთ სახლებში წაიღებენ.

მეისარიობის მომდევნო შაბათს ზემო სვანეთში ასრულებენ „ლიღუმესარ“-ის რიტუალს. აცხობენ კვერებს და „დარეცხან დედეშ“-ს (ცისას) ევედრებიან შინაურ პირუტყვის მფარველობას.

ამ სალოცავს გურიაშიც იხდიან და მას „მოისარიობა“-ს უწოდებენ. მოისარიობას ოჯახის უფროსი პატარა ცომს მოზელავს, შემდეგ მას ორ პატარა გუნდას მოსწყვეტს და ოჯახის წევრებს სათითაოდ გამოუძახებს. ოჯახის უფროსი ამ ცომის გუნდას თვითოეულ მათგანს ორივე თვალის გარშემო შემოუტრიალებს და თან მოისარს შესთხოვს მათი თვალის საღობას და შემდეგ შენალოცვ გუნდას სუფთა წყალში ჩააგდებს. დასასრულ, ცომის გუნდიან წყალს ოჯახის დიასახლისი აიღებს და სადმე სუფთა წყალში ან მდინარეში ჩაყრის.

თუ ჩვენ ახლა მეგრულ-სვანურ-გურულ მირსობა ღვთაებას მირსას რწმენას და მის რიტუალს შევადარებთ, მათ შორის ბევრ საგულისხმო მსგავსებას აღმოვაჩენთ. გარდა სახელწოდების მხრივ მსგავსებისა (ავესტას „Mitra”, მეგრ. „მირსა“, სვან. „მეისარიბ“, გურ. „მოისარიობა“) ირანული მთრას და ქართულ შესატყვის რწმენას რამდენი შინაგანი მომენტიც აახლოვებს ერთმანეთს.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დასავლეთ საქართველოს მისრობა საზოგადოთ თვალის სალოცავია, რომელიც მუდამ სინათლის ემბლემა იყო. მირსობას მსხვერპლად ღორს სწირავენ. ხმარობენ მოხარშულ რგვალ კვერებს, კვერცხებს და სუფთა წყალს. მირსობას თებერვალში იხდიან, სამეგრელოში ხუთშაბათს დღეს.

ამ მხრივ აღსანიშნავია, რომ მირსასავით ღვთაება მითრაც აჰურა-მაზდას თვალათ იწოდებოდა და მითრას ემბლემად თვალების გამოხატულება იყო მიღებული. ძველ სომხეთში მზე და მთვარე მითრას თვალად იწოდებოდა.

კვერცხი, როგორც სიცოცხლის სიმბოლო, მითრას მიმდევართა შორის ამ ღვთაების სიმბოლოთ იყო აღიარებული. ამის შესახებ „ვედაში“ ნათქვამია, რომ მითრა მზე თვალი ღვთაებისა, კვერცხისგან შობილი დიდათ ეხმარება „სევითარებს“ (კეთილ სულებს) ბოროტების დათრგუნვაშიო.

მაგრამ მირსობის რიტუალში ფრიად საყურადღებო მოვლენას ღორის მსხვერპლშეწირვა წარმოადგენს. გარეული ტახი იეშთსადეში პატივისცემითაა მოხსენიებული, როგორც მითრას ცხოველი და იმის შესახებ იქ ნათქვამია: ამ სასარგებლო ცხოველის მოდგმა მეორედ მკვდრეთით აღდგომამდე უნდა გაგრძელდეს“-ო. ამის გარდა, ვესტას ერთს მუხლში ნათქვამია, რომ, როდესაც მითრა ბნელი ძალების დასათრგუნავათ ეტლით მოდის, მათ წინ მიუძღვით „ვერეთრაგნა“ (გამარჯვება) და „ბრძენი ფიცი“, რომლებიც გარეული ღორის სახით არიან წარმოდგენილნი და თავიანთი მახვილი ეშვებით ბოროტ სულებს ჰმუსრავენ. ღორის დაკავშირებას მითრას კულტთან აგრეთვე მოწმობენ ტრანსილვანიაში, მარსელში, ტიროლსა და მანჰაიმში აღმოჩენილი მითრას ბარელიეფები, სადაც სხვა ცხოველებთან ერთად მითრას გვერდით ღორიცაა გამოხატული.

ამ მხრივ ქართული მირსობა საყურადღებო მასალას შეიცავს მითრაიზმის ისტორიის შესასწავლად. ის თავისი რიტოალობით და ომირსე ღორით აშკარად გვირკვევს მითრას ბარელიეფებზე გამოხატული ღორის დანიშნულებას. ამასთან დაკავშირებით ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ წარმართულ საქართველოში ღორი წმ.მუხასთან დაკავშირებით ტოტემათ ითვლებოდა და ის მზის ღვთაებისადმი იყო შეწირული. მითრაც ხომ მზისა და სინათლის ღვთაება იყო, რომლის წმინდა ცხოველთა შორის ღორის ტოტემსაც საპატიო ადგილი ეჭირა. ამიტომ, როგორც მირსობის რიტუალის შესწავლიდან ირკვევა, ჩვენს წარმართ წინაპრებს მაზდეანური რწმენის შეთვისებისას, ღორის არსებული კულტი მირსასთან დაუკავშირებიათ, რაც სრულიად ეთანხმებოდა მითრაიზმის მოძღვრებას.

ამასთანავე აღსანიშნავია, რომ დასავლეთ საქართველოში მირსობას თებერვალში იხდიან, როგორც ეს აღმოსავლეთის ქვეყნებში იყო მიღებული, მაგრამ საგულისხმოა ის გარემოება, რომ ძველ ქართულ წარმართულ კალენდარში თებერვალს ეწოდება „თთუე“ მიჰრაკნისაი (ანუ „მიჰრაკანი“) ე.ი. მიჰრას ანუ მირსას თვე. პავლე ინგოროყვას გამოკვლევით მიჰრაკანის თვის დასაწყისი ყოფილა 19 თებერვალი და დასასრული კი 20 მარტი. პავლე ინგოროყვას აზრით კი: „სახელწოდება მიჰრაკანი“, არსებული სახით, ცხადია ქართულ შეთვისებული აქვს ირანულიდან; ირანულში ჩვენ გვაქვს ამ თვის სახელწოდების სემდეგ ფორმები: Mitrakan, Mihrakan(ფაჰლაური) Mihrgan (ახ.სპარსული); ქართულში, როგორც ვხედავთ, უცვლელად გადმოღებულია ამ ტერმინის ფაჰლაური ფორმა: mihrakan. მიჰრაკანი – ღვთაება მითრას (მიჰრ-ის) თვე. პავლე ინგოროყვა იძლევა ასეთ ზოგად განმარტებას: „ირანული მითრაიზმი რომ საქართველოში გავრცელებით სარგებლობდა, ეს უეჭველია. წელთაღრიცხვის დასაწყისის უახლოეს საუკუნეებში ირანული მითრაიზმი ფართოდ გავრცელდა მეზობელ ქვეყნებში, კერ