ხევისბერად კურთხევის რიტუალი (ხელ-მხარის განათვლა)

განვიხილოთ კიდევ ერთი რიტუალი, რომელიც კავკასიელთა რიტუალური პრაქტიკის ნაწილს წარმოადგენს. იგი უშუალოდ ნაყოფიერების ქალღმერთის მითიდან არ მომდინარეობს და უფრო გვიანდელი რთული მითო-რიტუალური სისტემის ნაწილია. ამ შემთხვევაში მისი განხილვა გვჭირდება იმის საჩვენებლად, თუ რელიგიური სისტემების შეცვლის პარალელურად როგორ იცვლება არქაული რიტუალი.

როცა ერთი რელიგია ცვლის მეორეს, ძველ რელიგიაში ჩამოყალიბებული ბევრი მითი და რიტუალი მიჰყვება წარსულს, მაგრამ ზოგი მათგანი იმდენად ღრმა სემანტიკას შეიცავს, რომ მომდევნო რელიგიებშიც აგრძელებს სიცოცხლეს შეცვლილი სახით ან მხოლოდ საკულტო ტერმინის დონეზე. საუბარია რიტუალზე, რომელიც ხელ-მხარის განათვლის სახელითაა ცნობილი.

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის რელიგია ეფუძნება ღვთისშვილთა კულტს, რომლებიც აწესრიგებენ საზოგადოების _ საყმოს ცხოვრებას და შუამდგომლობენ მათ მორიგე ღმერთთან.

ღვთისშვილის, იგივე ჯვარ-ხატის მთავარი კულტმსახურია ხევისბერი, რომელსაც თვითონ ღვთაება ირჩევს (სხვადასხვა ნიშნებით მიახვედრებს მას). ხევისბრად კურთხევის რიტუალს ეწოდება ხელ–მხარის განათვლა. მისი არსი შემდეგი იყო: დაკლავდნენ ამ რიტუალისთვის განკუთვნილ საკლავს და ხევისბრად არჩეულ პირს უსვამდნენ საკლავის სისხლს შუბლზე, ხელებზე და მხრებზე. სამსხვერპლო ცხოველი თავად განათლული იყო და მისი სისხლის ცხებაც განათვლად ითვლებოდა. ეს არის საყმოს რელიგიური ცნობიერებით გაპირობებული განმარტება.

ამ რიტუალის წარმომავლობა ბევრად უფრო არქაულია და მისი სახელწოდება ღვთაებრივი ნათლის ხილულ გამოვლინებას უკავშირდება. საუბარია კოლხურ-ყობანური ცულების სარიტუალო ფუნქციაზე.

ცნობილია, რომ ძველი კოლხეთის კულტურა სხვა ნიშნებთან ერთად მეტალურგიის მაღალი დონით ხასიათდებოდა. მდიდარი არქეოლოგიური მონაპოვრის ფონზე განსაკუთრებით გამოირჩევა ბრინჯაოს ცულები, როგორც მოყვანილობით, ისე დეკორით. ამ გამორჩეულობის გამო ბრინჯაოს ცული კოლხური კულტურის სახე და სიმბოლო გახდა. ზუსტად ასეთივე ნივთები და ცულები აღმოჩნდა ჩრდილოეთ ოსეთის სოფელ ყობანში, რის გამოც ამ კულტურას „ყობანური“ ეწოდა. კოლხურ-ყობანურ კულტურათა ასეთი მსგავსება მთელი კავკასიის კულტურის ერთგვაროვნების კიდევ ერთი დადასტურებაა.

ბრინჯაოს ცულები აღმოჩენილია როგორც განძების შემადგენლობაში, ისე სამარხეულ კომპლექსებში. დეკორით შემკულ ცულებს არ ემჩნევათ გამოყენების კვალი (პირები გაუცვეთელი აქვთ), რაც მათი რიტუალური დანიშნულების ნიშანია. სარიტუალო ცულებში სამეურნეო საგნებისაგან განსხვავებული შენადნობია გამოყენებული. ცულებზე გამოსახულ ფიგურებში ხშირად გვხვდება ძაღლი, გველი, ირემი, ცხენი და თევზი, უფრო იშვიათად ფრინველი და ადამიანი. თუ კავკასიელთა მითოლოგიაში ამ არსებათა სიმბოლურ დატვირთვას გავითვალისწინებთ (ზოგ მათგანზე უკვე გვქონდა საუბარი), უნდა ვივარაუდოთ, რომ ისინი ღვთაებათა გარდასახვებთან ერთად სივრცის ორგანიზაციასაც გამოხატავენ. აქ იგულისხმება სამყაროს სამგანზომილებიანი სტრუქტურა (ქვესკნელი, შუასკნელი და ზესკნელი) და აგრეთვე მის ნაწილებს შორის არსებული ერთიანობის აღქმაც.

კავკასიური მითოლოგიის განხილვამ გვიჩვენა, რომ მის წიაღში ჩამოყალიბდა წარმოდგენები ზოო-გეო-ამორფული ხასიათის ღვთაებებზე, ანუ მიწისა და ზეცის ღვთაებებზე, რომლებიც ცხადდებოდნენ როგორც ცხოველის, ისე ამორფული (ნისლის კოტორი, ცეცხლის ბურთი) სახით. ამ ტერმინით (ზოო-გეო-ამორფული) აღინიშნება ღვთაებათა არა მარტო გარეგნული გარდასახვები, არამედ მათი ბატონობაც შესაბამის სფეროებში. ეს სფეროები განაწილებული იყო სხვადასხვა ღვთაებას შორის, მაგრამ მათში უძლიერესნი ყველგან ბატონობდნენ. აქ ჩანს გეო-კოსმიური (მიწისა და ცის შემაკავშირებელი) პლანის ძველი მისტერიების ანარეკლი, რომელსაც სამყაროული ჰარმონიის შენარჩუნების პრინციპი წარმართავდა. ამგვარი სისტემის საფუძველზე ჩამოყალიბდა წარმოდგენები განკაცებულ ღვთაებებსა (ადამიანის სახით მოვლენილი ღვთაებები) და გაღმრთობილ ადამიანებზე (ღვთაების რანგში ამაღლებული ხორციელი), რომლებსაც მიწისა და ცის შემაკავშირებელი ფუნქცია ეკისრებოდათ. მათ წრეში შედიან რჩეული ადამიანები, ხელდასხმულები, რომელთაგან ბევრი კულტმსახურის რანგში მოღვაწეობს.

ზემოთქმულთან დაკავშირებით ჩნდება კითხვა: რომელ რიტუალში ფიგურირებდა ცული და რა როლს ასრულებდა? რასაკვირველია, ცულები ძალაუფლებისა და ღვთაებრიობასთან ზიარებული ადამიანის ინსიგნიებს წარმოადგენენ. ისინი სხვა ძველი ხალხების კულტმსახურებაშიც გვხვდება (წინა აზიაში, აღმოსავლეთ ევროპაში, ინდოეთში, კრეტელი ზევსის კულტში ორმაგი ცული გამოიყენებოდა). ძველ გამოსახულებებზე ჩანს, რომ მეფეს ან ქურუმს ცული მკერდთან ახლოს უჭირავს. ყობანურ სამარხებში დაფიქსირდა ცულის მდებარეობა: იგი იდო მიცვალებულის მარჯვენა მხარის გასწვრივ ტარით ქვემოთ.

ძველ კულტურებში დამკვიდრებული ტრადიციის, ყობანური სამარხების მონაცემებისა და ტერმინ „ხელ-მხარის განათვლის“ გათვალისწინებით, შეიძლება თამამი ჰიპოთეზაც გამოითქვას რიტუალის იმ ეპიზოდზე, სადაც ცული გამოიყენებოდა: ქურუმი (ან ადეპტი) ფეხშიშველი იდგა მიწაზე სახით აღმოსავლეთისკენ და ცულს იდებდა მარჯვენა მხარეს მკერდის ზემოთ ისე, რომ მისი მჭრელი პირი მხარზე იყო მიბჯენილი.

ბრინჯაოს ცულზე ირეკლებოდა ამომავალი მზის სხივი და ქურუმის ხელ-მხარს ნათელი ადგებოდა. კოლხურ-ყობანური ცულების ფორმა ისეთი იყო, რომ მათ დაღარულ ყუაზე მოხვედრილი სხივი სინათლის მოძრავი ნაკადის შთაბეჭდილებას ქმნიდა (ღვთაების ან მისი ცოცხალი ნათლის გარდამოსვლის ხატი), რაც შეიძლება ორფიკულ საგალობლებში ნახსენები საღვთო მცვრევის ანალოგად მივიჩნიოთ.

რიტუალის მისტიური შინაარსი ადეპტის ცნობიერების გაბრძნობას გულისხმობდა. ცულის მხარზე დადება პიროვნულის მოკვეთას, საკუთარი ინტერესების დათმობას ნიშნავდა. აქედან მოყოლებული ხელდასხმული ღვთაებას ეკუთვნოდა და მის სამსახურში დგებოდა. არ არის გამორიცხული, რომ სიტყვა „ხელმწიფე“ სემანტიკურად ამ რიტუალს და მის შინაარსს უკავშირდებოდეს.

უძველესი წარსულიდან წამოსული ტერმინი დამკვიდრდა ხევისბრის კურთხევის რიტუალში, სადაც ხელ-მხარი ინათლება სამსხვერპლო საკლავის სისხლით. ამ რელიგიურ სისტემაში ხსენებული ტერმინის არსებობას ამართლებს ღვთისშვილთა მითოლოგიაც. კულტმსახურთა შორის იყო ე. წ. მკადრე, რომელსაც ეწვეოდა ჯვარ-ხატი, მხარზე ან ხელზე აჯდებოდა და ასე მოგზაურობდა მიწაზე. მკადრე ამისთვის საგანგებოდ ემზადებოდა, სუფთა ნაჭერსაც იფენდა ხელ-მხარზე. ხევისბერი კი, რომელსაც ღვთაება ირჩევს მსახურად, იგივე მკადრეა. ამიტომაც ჰქვია მისი კურთხევის ცერემონიალს „ხელ-მხარის განათვლა“.

ზემოთქმული მემსხვერპლეობის გამოძახილად უნდა ჩაითვალოს ხელ-კაცების, მკადრეების ინსტიტუტი ხევსურეთში, რომლებსაც თავის სამსახურში აყენებს ღვთისშვილი, პირად ცხოვრებას ართმევს და ქორწინების ნებასაც არ აძლევს. „ხელ-მხარის განათვლის“ ცნებას ეხმიანება ხევსურული სადიდებლის ტრადიციული ფორმულაც: „ყუდრო კარზე მდგომო ანგელოზო… ეს სამსახურის მხსენი რასა მხარსა და გულზე გეძახდიან, იმაზე გაუგონიდი“.

დროთა განმავლობაში ტერმინმაც და მასთან დაკავშირებულმა რიტუალმაც გარკვეულწილად პროფანაცია განიცადა და დასავლეთ საქართველოში, კერძოდ აფხაზეთსა და სამეგრელოში ხეხუნჯობის/ხეჩხვამის (ხელისა და მხრის სალოცავი) სახელით ცნობილი რიტუალის სახე მიიღო. ამ რიტუალს მხოლოდ მჭედლები ასრულებდნენ ახალი წლის წინა დღეს. სამეგრელოში წმ. სოლომონი იყო მჭედლობის მფარველი, აფხაზეთში _ „შაშვ“–ი. მჭედლის შვილები სოფელს ჩამოივლიდნენ, პროდუქტებს შეაგროვებდნენ, მაგრამ საკუთრივ რიტუალს მხოლოდ მჭედელი ატარებდა თავისი ვაჟიშვილებით. ოჯახის მამაკაცები სალოცავი ქვევრის წინ დაიჩოქებდნენ და მამა მჭედელი ასე ლოცულობდა: „წმინდა სოლომო, 363 ხელობის დამფუძნებელო, მე და ჩემი შვილები დღევანდელი ლოცვის გამო შეგვიწყალე, ხელ–მხარი გაგვიმართე, მომავალი წლის ლოცვამდე მიგვიყვანე და გაგვიმარჯვე, შენ სახელ–დალოცვილო“.

ეთნოგრაფ ს. მაკალათიას ცნობით, სამეგრელოში ოჯახებშიც იმართებოდა ხეხუჯობა. 31 დეკემბერს ოჯახის თითოეულ წევრზე აცხობდნენ ორ-ორ კვერს და თითო კვერცხს, რომელსაც დაალაგებდნენ ხონჩაზე და კერის პირას დადგამდნენ. პირველად კერასთან მიდიოდა ოჯახის უფროსი, ხონჩას მარჯვნივ მოატრიალებდა და დაილოცებოდა:

 „ხელ–მხარი ბედნიერი და მშვენიერი, ჩემი ხელისა და მხარის ნაქნარით ჩემი გული გაახარე, ჩემი ხელი და მხარის ჯანმრთელობით შენ დამაბერე. ხელის ტეხვა, მხარის ტკივილი მე და ჩემ ცოლს და შვილს შორის გაგვიქარვეო“. ამასვე იმეორებდნენ ოჯახის დანარჩენი წევრები.

როგორც ვხედავთ, ხელ-მხარის განათვლამ პრაგმატული შინაარსი შეიძინა და მისი მნიშვნელობა დავიწროვდა. ახლა უკვე ოჯახის სალოცავის ფარგლებში შესთხოვდნენ ღვთაებას ხელ-მხარის სიმრთელეს, რათა თავიანთი შრომით მოეპოვებინათ საარსებო საშუალება.

ქეთევან სიხარულიძე – „კავკასიური მითოლოგია“; თავი მეხუთე

წყარო: metaphora.ge