ეგვიპტური მითოლოგია

ეგვიპტური მითოლოგია

 

(სტატია აკაკი გელოვანის წიგნიდან „მითოლოგიური ლექსიკონი“)

 

მშვენიერი, ღრმააზროვანი, ფილოსოფიური, ცხოვრების სიბრძნით ნაკარნახევი მითების, რწმენების, კოსმოგონიური წარმოდგენების მთელი სისტემა, რაც უხსოვარ წარსულში, 5000-6000 წლის წინ შეიქმნა ნილოსის დალოცვილ ქვეყანაში, კაცობრიობის ცივილიზაციის ერთ-ერთ უძველეს აკვანში – ეგვიპტეში. თვით ქვეყნის სახელი მითიურ სახელზეა აგებული: პტა იყო მემფისის ღმერთი, მზის ღმერთ რას ერთ-ერთი სახეობა, მისივე სახელი ეწოდა ქვეყანას, სადაც მზეს თაყვანს სცემდნენ და პოეტურ სამოსელში ახვევდნენ.

ეგვიპტური რელიგიის საწყისებს მივყავართ შორეულ წარსულში, პირველყოფილ-თემურ საზოგადოებაში, სადაც თაყვანს სცემდნენ სულს და ტოტემს: ყოველი გვარი რომელიმე ცხოველისგან იყო წარმოშობილი. ამ რწმენამ განაპირობა ცხოველთა კულტის თაყვანისცემა, რაზედაც აიგო არსებითად მთელი მითიური სისტემა: ცხოველთა, ფრინველთა სახეები შერჩათ ღმერთებს მითებში და ხელოვნებაში (მომეტებულად ნიანგის, ბეჰემოთის, ტურის იბისის, ქორცქვიტას სახეები, ვერძის თავი, გველისთავიანი კაცი, თევზ-კაცი). ესაა ზოომორფიზმი, ცხოველთა კულტი. ვერსიები: წყალთა ქაოსში ლოტოსის კვირტიდან შობილმა რამ შექმნა სამყარო. რას ცრემლიდან გაჩნდა ადამიანი, ბაგეებიდან – ღმერთები; ან ცეცხლის და ხელოვნების ღმერთმა გონებით შვა ღმერთთა და კაცთა მოდგმა. ეს გონება შექმნა სიტყვამ (ლოგოსი).

ეგვიპტური მითოლოგია პოეტური აზროვნების მიუბაძავი ნიმუში და საძირკველია თვით ბერძნულისათვის, რაც უფრო სრულყოფილი, ნათელი და მშვენიერია, მაგრამ ბევრ რამეს სესხულობს ეგვიპტიდან. ერთგვარი სიცივისა და დიდი სიშორის მიუხედავად ეგვიპტ. მითებში და ხელოვნების ძეგლებში იფარება დიდი საიდუმლო, როგორც დიდი ღმერთის, ჰოროსის, „ბიჭის“ სახეში. ისიც წყარო და არსენალია ძვ. ხალხთა მითებისა და ხელოვნებისა.

ტოტემის, სულთა თაყვანისცემის (ანიმიზმის) შემდეგ უწინარეს ყოვლისა ჩამოყალიბდა და განვითარდა მზის ღმერთის კულტი. სხვადასხვა მხარეში მას სხვადასხვა სახელი ჰქონდა: თებეში ამონი (ამუნი), პელიოპოლისში (მზის ქალაქში) – რა, მემფისში – პტა (ფთა). მზის უძველესი ღვთაება იყო აგრეთვე ტუმა (თუმ), რომელმაც გააჩინა შუ და მისი ქალური პრინციპი, დამატება – ტეფნუტი (შეად. ინდ. შივა და შაქტი). ასე იწყება მზის ღვთაებიდან ეგვიპტური კოსმოგონია. შუ ცის განსახიერებაა, ტეფნუტი – ჰაერის სინოტივისა, რაც დედამიწას ანაყოფიერებს.

მათი ნაშიერებია მორიგი წყვილი – გები და ნუტი, მიწა და ცა, რაც ქალის სახით ახურავს მეუღლე მიწას (ხელებით აკავებს შუ). გები, როგორც ბერძენთა ქალ-ღვთაება გეა, ტლანქი, ძლიერი და მრისხანე სტიქიური ძალაა, მსხვერპლად ადამიანის სისხლსაც ითხოვს, ყოველის შემქმნელი და შემფარავია. ნუტი მყარი თაღია, რაზედაც მიედინება ციური ოკეანე. გების და ნუტის შვილებია ოსირისი, ისიდა, სეთი და ნეფთიდა (ნებგათ).

ამით იწყება ახლებური წარმოდგენა ღმერთებზე, უფრო კულტურული, დახვეწილი და რთული, ქურუმთა მთელი მკაცრი ლოგიკური მოძღვრებით ხორცშესხმული „წმინდა ენეადების“ სახით. ღმერთები დაიყო ორ ჯგუფად, თითო ჯგუფში ცხრა ღმერთი იყო (სხვა, ლოკალური ღმერთების გარდა); „დიდი“ და „მცირე“ ჯგუფის გარშემო იყრიდნენ თავს დანარჩენები. პრაქტიკულად ცხოველთა და მათი სახელობის ღვთაებათა გვერდით უაღრესი მნიშვნელობა ეძლეოდა ოსირისს – ნილოსის ღმერთს – ონოფრეს (ვენოფრე, ონუფრია – მშვენიერი; „სიკეთე“, წყალობა“), რომლის დაკლება-ადიდებაზე იყო დაფუძნებული ქვეყნის სიცოცხლე. ნილოსი დაიკლებდა, – ხმებოდა, იტანჯებოდა ხალხთან ერთად; ადიდდებოდა – მოსავლის სიუხვე ახარებდა დიდსა და მცირეს. ახალი სიცოცხლე, მიწიერი სიკეთე მოითხოვდა ახალ ღვთაებას, ოსირისის ნაცვლად, რომელსაც ნილოსის სახელზე სცემდნენ თაყვანს და რომელიც მოკლა ბოროტმა ძმამ, უდაბნოს ქარის ღმერთმა სეთმა (ტიფონმა), დააქუცმაცა და მიმოფანტა ქვეყნის სხვადასხვა მხარეში, სადაც ოსირისს მაინც თაყვანს სცემდნენ.

ეს ახალი ღმერთი ჰოროსი შვა იმავე ოსირისის დამ და მეუღლემ ისიდამ. ოსირისმა ის საგანგებოდ ჩაუსახა ისიდას, როგორც იმედი და მემკვიდრე. ჰოროსმა დაამარცხა და ერთი ვერსიით მოკლა კიდეც სეთი, შური იძია და თვითონ გახდა უზენაესი ღმერთი. ოსირისი კი განაგებდა საიქიოს, მიწისქვეშა სამყაროს, ასამართლებდა მიცვალებულებს და ძვ.წ. 3000 წლის შუა ხანებიდან, ე.ი. 25 საუკუნის წინ ქრისტეს ერამდე, უკვე იქცა უზენაეს ღმერთ-მსაჯულად, „მკვდართა წიგნის“ გამგებლად, რომელიც პერიოდულად კვდება და აღდგება, რითაც ბუნების ჭკნობისა და განახლების სიმბოლოდ იქცა, მსგავსად ადონისისა. ძვ.წ. 2100-1800 წლებში, უფრო მძლავრად კი XVI-XI ს-ებში თებეში ამაღლდა ახალი ძლიერი ღმერთი ამონი, რას შვილი. ფარაონმა ექნათონმა XV ს-ში ამაოდ სცადა ერთღმერთიანობის აღდგენა. ამონის სახელი ფარაონთა სახელების შემადგენელ ნაწილად იქცა. ქურუმთა ძალა და სიმდიდრე გაიზარდა.

ეგვიპტურ მითოლოგიაში დიდ როლს ასრულებენ შემოქმედი ღმერთები რა, ატუმი (ატუმ-რაე), ნუტი, გები, შუ, თოთი, ანუბისი, ჰებსედი.

ეგვიპტური ზნეობა ცნობდა 42 ცოდვას (სიცრუე, ქურდობა, სიძვა, ცილისწამება, ოჯახის ღალატი…) ცოდვა-ბრალის სასწორის ცალ მხარეს იდო ჭეშმარიტების სიმბოლო – ბუმბული. ცოდვილს ურჩხული ჭამდა.

უფრო დაწვრილებით და ოდნავ განსხვავებული ვარიაციით: ცის ქალღმერთმა ნუტმა მიწის ღმერთ გებს სამი ვაჟი და ორი ქალი აჩუქა: ოსირისი, ჰოროსი (უმცროსი), სეთი, ისიდა და ნეფთიდა. პირველად ოსირისი დაიბადა და გაისმა ხმა: „ეს-ესაა სიკეთის ღმერთი იშვა! მიწის კიდემდე ყოვლის მპყრობელია“. მშვენიერი ყრმა იყო ოსირისი. თმა შავი ჰქონდა, როგორც ნოყიერი ნილოსის მიწა. გაიხარა მზის დიდმა ღმერთმა რამ. ხარობდა ყოველი არსი. მეორე დღეს იშვა ჰოროსი (უფრო ცნობილი ტრადიციით, მხოლოდ ჰოროსის შვილია). ისიც მშვენიერი იყო, მზესავით მოელვარე თვალები ჰქონდა. მესამე დღეს შობილი სეთი გონჯი იყო, წითური თმა ჰქონდა და უდაბნოს ხორშაკივით მწველი მზერა. თავიდანვე შეიძულა ოსირისი: იმისათვის, რომ პირველად იშვა და ტახტი მას ეკუთვნოდა; რომ ლამაზი იყო და კეთილი, ყველას უყვარდა. გები ცოლს აფრთხილებს: „მოარიდე, სეთი მოგიკლავს პირმშოს!“

გავიდა ხანი. ოსირისმა შეირთო ისიდა, სეთმა ნეფთიდა. ოსირისმა ხალხს ასწავლა მიწის მორწყვა, მოსავლის მოყვანა, ისიდამ – მარცვლის დაფქვა, პურის ცხობა. ოსირისმა აკრძალა მკვლელობა, თოთს დაავალა მართლმსაჯულების გაძღოლა. ყურძენი დაწურა. ხალხმა „ვენოფრე“ უწოდა, „მშვენიერი“, „მოწყალე“.  სეთი უფრო გაბოროტდა, ხრიკებს აწყობდა, მაგრამ ჯადოქარი ისიდა ქმარს დარაჯად ედგა, მზაკვრობას აქარწყლებდა. ბოლოს სეთმა ნადიმი მოაწყო. ხუმრობა-გართობაში ბრწყინვალედ მოხატული ძვირფასი კუბო შემოატანინა და თქვა: „ამ კუბოს მას ვაჩუქებ, ვინც შეავსებსო“. ვერავინ შეავსო, ოსირისის გარდა. ჩაწვა თუ არა, უეცრად სახურავი დაახურეს, დაჭედეს, ნილოსში გადააგდეს. მოვიდა ისიდა, მიხვდა ვერაგობას, ნილოსს ჩაჰყვა მგლოვიარე ქალღმერთი, მოთამაშე ყმაწვილებს ჰკითხა და გაიგო: კუბო ნაკადს ზღვაში ჩაეტანა.

ქალი მდინარებას მიჰყვა, ფინიკიაში ჩავიდა, ქალაქ ბიბლოსში. იქ კუბო ზღვას გაერიყა, იალღუნის (ტირიფის) ბუჩქს დაეფარა, დახვეოდა, შვეულ სვეტად გაზრდილიყო, მეფის ბრძანებით მოეჭრათ, სასახლის თაღს აკავებდა. ისიდა დაჯდა, ატირდა. დედოფლის მოახლეებმა ჩაუარეს, ერთს ისიდამ თმა დაუვარცხნა, სასახლეში დედოფალი გააოცა: დამშვენებულმა თმამ დარბაზი სურნელებით აავსო. ისიდა სასახლეში მიიწვიეს, მეფისწულის აღზრდა დაავალეს (როგორც დემეტრეს – დემოფოონტის). ღამით ცეცხლში აწრთობდა, უკვდავად უნდა ექცია, თვითონ მერცხლად იქცეოდა, იმ სვეტს უტრიალებდა, რომელშიაც ქმრის სარკოფაგი ეგულებოდა. ერთხელ დედოფალმა ცეცხლში მდებარე შვილი ნახა, შეჰკივლა, განზრახვა ჩაუშალა. ისიდამ სვეტი ჩამოიღო, სარკოფაგი ნავში ჩაასვენა, ეგვიპტეში ჩაიტანა. ქ. ბუტოში თვითონ თავისი შვილის, ყრმა ჰოროსის (უმცროსის) სანახავად წავიდა. კუბო გარეთ დატოვა. მონადირე სეთმა კუბო ნახა, შეძრწუნდა, ძმის გვამი 14 თუ (40) ნაწილადა დაკეპა და ეგვიპტეში მიმოაბნია. ისიდამ ისევ დაიწყო ძებნა, ნაწილებს კრებდა, ყველგან ტაძრებს უყრიდა საძირკველს. ამიტომ ეცილება ერთმანეთს დიდ პატივს მრავალი ქალაქი: აბიდოსი, აბატონი, ალექსანდრია, საისი, ბუსირისი, მემფისი, კოპტოსი და სხვ.

ტურის სახის ღმერთის, ოსირისის თანამგზავრ ანუბისის შემწეობით ისიდამ შეაერთა ნაწილები, მაგრამ ვერ გააცოცხლა ოსირისი, უმწეოდ დასტიროდა: „ო, მშვენიერო, ჭაბუკო ჩემო, დაბრუნდი ჭერქვეშ…“ ასევე ნეფთიდა: „ისევ დავტირით ჩვენსა მბრძანებელს! არ განელდება ეს სიყვარული, ო, სიყვარულის დიდო მეუფევ და მბრძანებელო მარადისობის!“ ცა და მიწა შეაერთა ისიდას დარდმა, ცა მიწას დაეცა.. ისმინა მკვდარმა, გამოეღვიძა, მაინც ვერ ადგა. მოვიდა მისი ძე ჰოროსი, აღთქმა მისცა, შურს ვიძიებო. წავიდა, ნილოსის სათავეებში ნახა სეთი და შეება. ათი დღე იბრძოდნენ. დასუსტდა ჰოროსი. ისიდამ გაამხნევა, ისევ შეუტია.

მერე ისევ სეთმა იმძლავრა, წვეტიანი ქვით თვალი ამოუგდო. ჰოროსმა კი ბარძაყი გადაუტეხა, დასცა, შებოჭა, მამას მიჰგვარა, გამარჯვება ახარა, თანაც თავისი ამოვარდნილი თვალი გადააყლაპა – „მამის სული და ძალა“. მაშინ აღდგა ოსირისი, ტახტი შვილს დაულოცა, თვითონ ქვესკნელის ღმერთად დამკვიდრდა. ქვეყანამ ისევ გაიხარა. ასე დამარცხდა სეთი – ქამსინის, უდაბნოს ყვითელი ხორშაკის ღმერთი, და გაიმარჯვა ოსირისმა – ნილოსის ნაყოფიერების განსახიერებამ.

მითის გასაღებია ერთ-ერთი სიმღერის სიტყვები: „მე ოსირისი ვარ. მე ვცოცხლობ, როგორც მარცვალი. მე ქერის მარცვალი ვარ“. მარცვალი თითქოს მკვდარია, მაგრამ მიწაში ღვივდება. ეს ოსირისის დაღუპვა და მკვდრეთით აღდგომაა.

იმ დროისთვის უკვე დაბერდნენ ძველი ღმერთები – ნუტი, გები, რა… გადაწყვიტეს რას ასულის ზურგზე დაჯდომა, ცად ასვლა, ნავით ცურვა ჯერ ციურ, მერე კი ქვესკნელის ნილოსში. ყველგან ნილოსია!

ეგვიპტური პანთეონი სამიოდე დიდი პერიოდის განმავლობაში ივსებოდა და ყალიბდებოდა. თავდაპირველად ცნობილ რვა მთავარ ღვთაებას დაემატა თორმეტი, შვიდი და ბოლოს ხუთი, ე.ი. სულ ცნობილია 32 ღვთაება. მათი ხასიათი ნაკარნახევი იყო თვით ეგვიპტური ბუნების თავისებურებით: ნილოსის დაკლება-ადიდებით, რაც თავის მხრივ მოითხოვდა ციურ სხეულებზე დაკვირვებას, ვარსკვლავიერი დროის განსაზღვრას, კალენდარს და ა.შ. ექვს ძირითად თანრიგად დაყოფილ ქურუმობას განუზომელი ძალაუფლება ჰქონდა, ღმერთების და რწმენის ამბავსაც და ხშირად მეფეთა ბედსაც ისინი განაგებდნენ.

მათი რწმენით, უძველესი ღვთაება, მზის ღმერთის მამა, ღმერთების მამა, ცეცხლის ღმერთი ფთა, მსგავსი ბერძენთა ჰეფესტოსისა, სამყაროს დასაბამი, სიცოცხლის წყარო და სხვა ღმერთთა მამამთავარია. მისი ძირითადი სამკვიდრო იყო მემფისი, სიმბოლო – ხოჭო.

მეორე მთავარი ღმერთი იყო ვერძის სახის ამონი, ამუნი, ნაყოფიერების განსახიერება;

მესამე – ნეიფი, ცეცხლოვანი სივრცის ქალღმერთი, მზის დედა, სიმბოლურად ძერა (საისელი ქალღმერთი);

მეოთხე – „ეგვიპტელთა ზევსის“ ამუნის მეუღლე სატისა, რომელსაც ბერძნები ჰერას ადარებდნენ;

მეხუთე – პირველი წყვდიადის და მასში დაფარული შუქის ქალღმერთი აფორა, ძროხის სახისა;

მეექვსე – ამუნივით წყალთან დაკავშირებული ბუტო (ამავე სახელწოდების ნახევრად მითიური სატახტო დღემდე შემორჩა);

მეშვიდე და მერვე ღვთაებათა სახელები დაკარგულია.

რვა მთავარი ღმერთი შეკრული იყო რვა გველის რგოლად, მარადისობის სიმბოლოდ. რგოლის ბოლოს, თავსა და კუდებს შორის, კვერცხი იყო, საიდანაც გამოვიდა უზენაესი და უკვდავი ღმერთი კნუფი, ასჭიშკრიან თებეს ღვთაება. როცა მას ეძინა, წყვდიადი იყო. როცა ეღვიძა – დღე.

მორიგ 12 ღმერთთა შორის ასახელებენ რას, პიოგს (მზისა და მთვარის ღვთაებანი), ომის უსახელო ღმერთს, სოპს (ჰერაკლეს მსგავსს), თოთს (ჰერმესის ტიპისა), ტურის ან ძაღლისთავიან ანუბისს, ნიანგისსახიან სოხოსს, რეას მსგავს ქალღმერთს და სხვ. მათი სახეც და ფუნქციაც ძალზე ბუნდოვანია, ვერც გამოკვეთილობით შეედრებიან ბერძენთა ღმერთებს.

უმცროსი თაობის ღმერთები – ოსირისი, ისიდა, ჰოროსი, ნეფთისი და ტიფონი უკვე ხორცშესხმული და ღრმად გააზრებული მითების გმირები არიან.

თვით მთავარ ღმერთთა გენეალოგიური ხაზის, სახისა და სახელების საკითხშიც კი მეცნიერებაში სრული თანხმობის საფუძველი ვერ არის. უფრო დადგენილი თვალსაზრისით მათი ჩამომავლობის სურათი მაინც ასე წარმოგვიდგება: ტუმი და რა (მზე) – შუ და ტეფნუტი (ცა და სინესტე) – გები და ნუტი (მიწა და ცა) – ოსირისი და ისიდა, სეთი და ნეფთიდა – ჰოროსი (ოსირისის და ისიდას ძე, ან მარტო ისიდას შვილი)… დიდ როლს თამაშობდა აგრეთვე სიტყვა, „ღვთაების სიტყვის გამგებელი“ ბრძენი თოთი, რომელიც იმავე ამონმა შეავიწროვა. თოთის გამოწვევით ცნობილი იყო კიდევ ოთხი ღმერთი: ნუ, გეგუ, კაკუ და ნიპუ, ოთხი ქვეყნის მეუფე. მოგვიანებით მოხდა ამონის გაიგივება რასთან (ამონ-რა). გაძლიერდა ცხოველთა და მათი შესატყვისი ღმერთების კულტი. მამაკაცის ძლიერებას შეუნივთეს ხარი აპისი (ბერძ. სახესხვაობით სერ-აპისი, ოსირისი და აპისი ერთად); მემფისში ხარი ეძღვნა ფთა-სეკარ-ოსირისს; ასევე ვერძი გახდა სიმბოლო ამონისა და ხნუმისა; იბისი (ნილოსის ადიდების მაუწყებელი ფრთოსანი) – ბრძენსა და ზომა-წონის ღმერთს თოთს ეძღვნა; უდაბნოს ფანტასტიკური ფრინველი – ბოროტ სეთს; ძლიერი მტაცებელი ქორცქვიტა – სეთის მძლეველ ეროვნულ ღმერთს ჰოროსს (ოსირისის ძეს); ნიანგი – პაპანაქება სიცხის ღმერთს სებაკს; მაწანწალა ტურა და აფთარი – მიწისქვეშა სამყაროს მბრძანებელ ანუბისს. ქალ-ღვთაებებს უძღვნიდნენ კატას, ძროხას და ა.შ. შედარებით მკრთალია გმრითა, ჰეროსთა კულტი.

ეგვიპტური მითოლოგია გახდა ლიტერატურისა და ხელოვნების უშრეტი წყარო, რასაც რეალისტურის გვერდით ეგვიპტური კულტურის ისტორიაში დიდი პოტენციური ადგილი უჭირავს.